HOLI HANGAMA

HOLI 2066

CELEBRATED WITH THE FRIENDS OF ST. XAVIERS COLLEGE, BSC 3RD YEAR. date 2066/11/16

पढाई एउटा काम अर्कै

orginally published on HELLO SUKRABAAR  suppliment of  KANTIPUR DAILY  dated on 14th falgun,2066

सपना डाक्टर बन्ने रहेपनि एसएलसीको नतिजाले कमर्श क्याम्पस तर्फको बाटो देखायो उनलाई । मार्कसीटमा साइन्सको नंमर सोचे जस्तो नभएपछि डाक्टर बन्ने उनको सपना सधैको लागी सपनानै रह्यो । पढाईमा अब्बल छोरो ब्यवस्थापन पढ्न थालेपछि पक्कै कुनै बैकंको हाकिम बन्ला भन्ने आशा गरेका थिए बुवाआमाले । तर बिबिएस् पनि उनको रोजाईमा परेन । बिदेश जान पाएको सल्लाह लत्याउदै सफल समाजशात्री बन्ने निर्णयमा पुगे र राजधानीको त्रिचन्द« कलेजमा समाजशास्त्र पढ्न भर्ना भए उनी । सानै देखी तृण्ण दिमाग भएको छोरोबाट त्यतीखेर अचम्मीत भए उनका बुवाआमा जतीबेला उनी रेडियोको जागीरको सिलसिलामा बुटवल यात्राको तयारी गर्दै थिए । ‘म जागीरको लागी बुटवल पँुगीसक्दा पनि कसैले पत्याएनन्’ उनी भन्छन्, ‘सबैले मजँकमात्र गरेको ठाने ।’ उनै किरण मरहठ्ठा, ३०, अहिले एबिसी टेलिभिजनमा कार्यरत छन्, प्रमुख कार्यक्रम उत्पादकका रुपमा । रेडियो पत्रकारीतामा लामो अनुभव पछि अहिले राजनीतिक दलका नेता देखी खेलाडी, अर्थशास्त्री सबैलाई तिखो प्रश्न प्रहार गर्न व्यस्त छन् ।

आईकम अनी बिएमा समाजशात्र पढेको मान्छे किन मिडिया तिर लागेको त ? किरण हासे ‘जिवनमा नसोचेको कुरा धरै हुदो रहेछ’ । ‘डाक्टर बन्न नपाएदेखी नै मनमा चैन थिएन,’ जिटपानी चितवनका मरहठ्ठाले बिगत सम्झीए, ‘ठिक त्यसै बेला आएको एउटा दरीलो प्रस्थाव अस्वीकार गर्ने भन्ने कुरै भएन ।’ कुरा आठ बर्ष अघिको हो । मोफसलको राजधानी मानीने बुटवलमा पहिलो पटक एउटा रेडियो स्टेशन खुल्दै थियो । जीवनको मोडनै बदल्ने गरी त्यता लागे उनी । बुटवलको रेडियो इतिहासमै उनको जस्तो उच्च छबि आजसम्म कसैले पनि बनाउन सकेका छैनन् । ‘आखिर सकिदो रहेछ त सफल हुन, बिषय परिवर्तन गरेपनि’ लजालु पारामा किरण मुस्कुराए, ‘सबैभन्दा ठुलो कुरा काम प्रतिको लगान हो ।’ त्यसो त सफल हुनमा आफ्नो ‘इन्ट्रेस्ट’ अनुशारको कामले पनि ठुलो भुमीका खेल्ने किरणको अनुभव छ ।

चौधरी ग्रुपमा मार्केट एक्जुकेटिभको काम गर्ने ध्रुब पुजाँली,२४, पनि अध्ययन अनुसारको काम नगर्नेकै सुचीमा पर्छन् । राजनीति शास्त्रमा स्नातकका यी विद्यार्थी भन्छन्, ‘काम खोज्दै थिए, जे पाईयो त्यही गरे । बेरोजगारीले सताएको बेला विषय अनुकुलको भए नभएको हेर्ने फुर्सद थिएन ।’ मध्य वानेश्वर काठमाण्डौ बस्ने ध्रुबले पढाई अनुसारको काम नगर्दा केही समस्या पर्ने अनुभव संगालेका रहेछन् । ‘सैद्धान्तिक ज्ञान फिटिक्कै नहुदा केही दिन त धेरै अफ्ठेरो भयो । केही नजानेको असाक्षर झै पो भैइदो रहेछ,’ उनले निसंकोच खुलाए, ‘म त हार खाएर जागीरनै छोडौ झै भएको थिए । तर पछि गर्दै जादा सिकीयो र अहिले चाँही खासै समस्या छैन ।’ त्यसो त प्राइभेट सेक्टरको जब भएकाले पनि हुन सक्छ त्यति विध्न समस्या परेको उनलाई । तर पनि जान्दै नजानेको नितान्त नयँ“ क्षेत्रमा काम गर्दाका दौरान केही अफ्ठेरा आईलाग्नु भने खासै अस्वभाविक होईन ।

यह“ा पढाई अनुसारको काम पाउन निकै मुस्किल छ । शौक्षिक बेरोजगारहरु घर घरमै भेटिन्छन् । कामनै नपाएर भैतारिएकाहरुले जँ“गीरका लागी कामको प्रकृती हेर्ने कुरै भएन । फेरी रोजगार प्रदाएक संघसंस्था पनि ‘हाम्रा मान्छे’ र ‘सस्ता मान्छे’ कै खोजीमा मात्र हुन्छन् । संबन्धित विषयका दक्ष वा ज्ञान भएकाहरुको खोजी खासै हुदैन ।

यसरी बिधानै परीवर्तन गर्दा सधै समस्या र घाटा मात्र च“ँही पक्कै पर्दैन । किरण सबै पढाई र ज्ञानलाई किनारा लगाई मिडीयँ“मा हाम फालेको कुरामा कत्ती पछुतो मानेका छैनन् । बरु जीवनकै महँत्वपूर्ण र सार्वधिक ठिक निर्णय मान्छन् यसलाई । ‘कुनै बेला कसैको दबाब वा कमजोर निर्णय क्षमताले गर्दा आफ्नो रुची बेगरको बिषयमा पनि सम्झैता गर्न पुगीन्छ जसले जीवनलाईनै अन्यौल ग्रस्त बनाईदिन पनि सक्छ ।’ उनले थपे, ‘त्यस्तो बेला बाटो परीवर्तन गरी आफ्नो रुची तिर लाग्दा धेरै लाभदायक पनि हुनसक्छ ।’ उनले आफ्नो जीवनमा पनि त्यस्तो अनुभव संगालेका छन् । हास्दै भने ‘म पनि त बाटो बदलेर नै त सफल भए ।’ ध्रुब पनि किरणभैm समान विचार राख्छन् । आफुु पनि पढाई अनुसारको काम खोज्दै बसेको भए आज सँम बेरोजगारनै रहिन्थ्यो कि भन्ने लाग्छ रे, घरिघरी उनलाई । बरु ध्रुब अब च“ँही आफ्नो काममा सहयोगी हुने तालीम गर्ने सोचमा छन् । ‘यहा“ पढाई अनुसारको काम होईन, काम अनुसारको पढ्नुु उचित हुन्छ ।’ ध्रुब योजना बनाउ“छन्, ‘काम पाईसके पछि त्यस काममा पूर्ण हुन लिईने तालीमहरु धेरै फलदायक हुन्छन् ।’

हिंसा त्याग्ने सङ्कल्प

जिल्ला हो नवलपरासी । दुम्किबास गाविसमा पर्छ प्रख्यात दाउन्ने देविको मन्दिर । मन्दिर पुग्न धेरै उकालो चढ्न पर्छ । महेन्द«राजमार्ग छोडेर मन्दिरतिर उकालो चढ्दा विचमा एउटा वौद्ध गुम्वा भेटिन्छ । गुम्बामा स्तम्भकार पुग्दा झन्डै सयका संख्यामा रहेका बालबालिकाहरु सामुहिक खाना खाँदै थिए ।

लगभग सबै बालबालिका उस्तै भेषमा देखिन्थे । पहेलो रङ्गको सर्ट , टिसर्ट अनि कलेजी रङ्गको पाइन्ट वा स्कट । सबैको केश मुण्डन थियो । अब त तिमिहरुले अनुमान लगाइसक्यो होला यि को हुन भनेर । हो , यिनिहरु वौद्ध धर्मावलम्वी शिष्या हुन् । यिनिहरु यही गुम्बामा बस्छन् र गुम्बाले संचालन गरेको बिद्यालयमा पढ्छन् । स्कुलको नाम हो अहिंसावादी महावौद्ध अनाथ नि. मा . विद्यापिठ । यो स्कुल दुम्किबास गाविस – ५ दाउन्नेमा रहेको छ । पढ्ने विद्यालय र बस्ने गुम्बा बिचको दुरी झण्डै ३०० मिटर जति रहेको छ ।
बारा रतनपुरका पेमा छिरिङ भर्खर १३ बर्षका भए । उनी पनि यही स्कुलमा पढ्छन कक्षा ६ मा । भविष्यमा धर्मगुरु (लामा) बन्ने आकांक्षा छ यीनको । लामा बन्ने उद्देश्य पुरा गर्न चार बर्ष अघी यो विद्यालयमा भर्ना भएका हुन रे पेमा ।

तिमीहरु ठुलो भएर के बन्ने सपना संगालेका छौ त ? डाक्टर , इन्जिनियर , पाइलट वा अरु यस्तै । तर तिमीहरु धेरैको सपना धर्मगुरु बन्ने चाही पक्कै छैन होला हैन ? धर्मप्रति जनमानसमा रुची खस्की रहेका बेला पनि किन धर्म गुरु बन्न खोजेका पेमा ? र्, पुण्य कमाउन , अनाथलाई सहयोग गर्न ’उनी भन्छन् , ‘मान्छे सुमार्गमा डो्याउने भनेकै धर्मले हो ।’ आजकाल अक्सर मान्छेहरु धर्म भुलेर आफ्नो निहित स्वार्थका लागी जे पनि गर्ने गरेको देख्दा पेमाको मन दुखेको रहेछ ।
त्यसो त भर्खर दुई कक्षामा पढ्ने दिसे दोर्जेको सपना पनि पेमाको झै लामा बन्ने नै रहेछ । उनी गोरखाका हुन् । भर्खर दश बर्ष पुग्दै गरेका दोर्जे पनि अहिंसावादी महाबौद्ध अनाथ नि मा विद्यापिठमै पढ्छन । ‘मान्छेलाई सुर्मागमा हिडाउने एकमात्र शक्ति भनेकै धर्म भएकाले म धर्मगुरु बन्न आएको हुँ ।’ पेमा झै समान बिचार राखे उनले ।

आखिर यो विद्यालयमा के पढाई हुन्छ त ? जान्ने मन लाग्यो होला होइन ! तिमीहरुले अरु विद्यालयमा पढ्ने सबै बिषय यिनीहरु पनि पढ्छन । मात्र एउटा बिषय थप हुन्छ लामा लिपि । यिनिहरु यो बिषयमा धर्मका कुरा पढ्छन । बौद्धहरुको लिपि ( लामा लिपि ) का अक्षरहरु चिन्दछन् । धार्मिक कुरा पढ्ने हुदाँ अरु बिषयमा कमजोर हुन्छन् कि ? अंग्रेजी शिक्षक प्रदिप गोले भन्छनर्् विद्यार्थीहरु अनुशासित हुने हुँदा अरु विषयमा पनि उत्तिकै ध्यान पु्याउछन् ।’ ललितपुरका गोले यो विद्यालयमा आउनु अघि अन्यत्र पनि पढाएका रहेछन् । यिनको अनुभवमा यहाँका विद्यार्थीहरु धेरै अनुशासीत र जिज्ञासु स्वभावका छन् रे । त्यसमा शिक्षिका पुजा राई पनि सहमत भईन् । उनी पनि दुई बर्ष अघि यहाँ नआउँदै अन्य बोर्डीङ्ग स्कुलमा पढाएकी रहिछन् । विज्ञान पढाउने राई भन्छिनर्र्् विद्यार्थीहरुले शिक्षकको हरेक आदेश मान्छन् । शिक्षिकालाई धेरै आदर गर्छन्’ उनले भनिन् । सायद यहि भएर होला पढाईमा पनि लगनशिल नै छन् ।

तिमीहरु बिहान उठेर के गर्छौ ? हातमुख धोइ खाजा खाने । एकछिन पढ्ने अनि खाना खाएर स्कुल जाने । यहि होइन त ! तर यहाँका साथीहरुको दैनिकी अलि फरक छ । बिहान चारै बजे उठेर सरसफाइ सकेपछि गुम्बालाई फन्को मार्छन । एकपटक गुम्बा पुरै घुमेपछि प्रार्थना गर्छन् । प्रार्थना र भगवान बुद्धको ध्यान पनि गर्छन उनीहरु हरेक बिहानमा । अनि बल्ल नास्ता खाने बेला हुन्छ । उनीहरुको नास्तालाई थुप्पा भनिन्छ रे । अनि त आफ्नो पढाई सुरु हुन्छ । टिउसन पढ्छन उनीहरु नास्ता सकेपछि । खाना खाएर स्कुल पुग्दा बिहानको दश बजेको हुन्छ । चार बजे सम्म स्कुलमै पढ्छन । स्कुलबाट फर्केर एकछिन आराम गर्छन । कोही गुम्बाको केही काम भए काममा पनि सघाउँछन् ।

अनि साँझ ६ बजे फेरि सुरु हुन्छ प्रार्थना । त्यसपछि बल्ल खाना । अनि त पढ्न मन लागे पढ्ने नत्र सुत्ने । आखिर दिनको २– २ पटक प्रार्थना किन त ? ज्योमो दिसे छोग्योलोमो भन्छिनर्् प्रार्थनाले मनमा शान्ति दिन्छ , तनमा आनन्द दिन्छ । ’ ज्योमो गुम्बामा प्रबचन दिने , ध्यान सिकाउने गर्छिन् । उनको उमेर ४६ बर्ष पुगी सक्यो । १७ बर्ष देखि नै गुम्बामा बस्न लागेकी हुन रे उनी । यिनको पनि आफ्नै कथा छ । यिनकी आमा र बुवाको प्रेम विवाह भएको थियो रे । तर पनि पछि फेरी वुवाले दोस्रो विवाह पनि गरेछन् । त्यसपछि उनलाई दिक्क लागेछ र्। संसार भनेको नक्कली माया मात्र रहेछ । ’उनी भन्छिन र्, फ्रस्टे«ट भएर गुम्बा पसेकी हँु । ’ के सबै फ्रस्टे«ट भएरै गुम्बा पसेका हुन त ? पेमाको घरमा आर्थिक अबस्था कमजोर भएकोले उनले पढ्न पाएनछन । अनि फेरि सानै देखि उनी धार्मिक स्वभावका पनि रहेछन् । त्यसैले गुम्बामा आएको रे । हुन पनि गुम्बामा पढाई सबै निशुल्क हुँदो रहेछ । बसेको खाएको पनि पैसा नलाग्ने । सायद यहि भएर होला , यहाँ बढि बालबच्चाहरु आर्थिक अबस्था कमजोर भएको परिवारबाट आएका छन् ।

यहाँका साथीहरुको अर्को पनि एउटा राम्रो बानी छ । उनीहरु माछा मासु खादैनन् । उनीहरु अहिंसावादी हुन । विद्यालयको नाम फेरि ख्याल गर त ! अहिंसावादी महाबौद्ध अनाथ नि. मा. विद्यापिठ । बाँकि त अब आँफै पनि बुझ्यौ होला है ।

It was orginally published on JUNKIRI  suppliment of  NAGARIK  DAILY  dated 7th kartik, 2066

उदाउँदै उत्सव

पाल्पा जिल्ला तानसेन न.पा. भगवती टोल बस्ने उत्सव वस्याल १४,न्यू होराईजन उ.मा.वि. पाल्पा कक्षा ८ मा पढ्छन । पढाईमा अव्वल उत्सव कक्षा ७ वाट ८ मा पुग्दा कक्षामा द्धितिय भएका थिए (८९%) अंकका साथमा । पाल्पाकै यम्घा ५ चामडाँडामा घर भएपनि वुवा ढकेश्वर, आमा लक्ष्मी र बहिनी आस्थाका साथ उनी तानसेन बस्दै आएका छन ।

कुनै जिल्ला स्तरीय प्रतियोगिताको लागी विद्यालयमा पत्र आयो भने , सबैले लख काटी हाल्छन , निर्विकल्प रुपमा विद्यालयको प्रतिनिधित्व उत्सवले नै गर्नेछन । चाहे त्यो हाजीरीजवाफ होस या वक्तीत्वकला उनले त्यस्ता थुप्रै प्रतियोगितामा पुरस्कार पनि जितेका छन र्। मलाई अध्ययन शिवाय अतिरिक्त कृयाकलापमा पनि खुब रुची छ ’ उनले भने र्, त्यस्तै अनुसारको वातावरण पनि पाएको छु । ’ उस्तवले घरमा सजाएका शिल्ड , पदक र प्रमाणपत्र देख्दा उनका वुवा ढकेश्वर पनि निकै हौसिएका रहेछन । उनले सुनाए र्,सन्तानले सोचे अनुसारको प्रगती गरेको देख्दा कतै आफुले केही वातावरण मिलाईदिन सकिएन की भन्ने चिन्ता लाग्छ । ’्रलक्ष्मी आफै पनि शिक्षिका भएको भएरै होला , छोराछोरीको अध्ययन वारे सुक्ष्म निरिक्षण गर्छिन ।

त्यसो त उत्सवले जितेका प्रतियोगिताको निकै लामो सुचि नै छ । गत साल फाल्गुण चार गते जिल्ला स्तरीय हाजिरीजवाफमा द्धितिय भएका थिए । जिल्ला बालकल्याण समितिले पोहोर साल भदौ २९ गते आयोजना गरेको जिल्ला स्तरीय वकतृत्वकला प्रतियोगितामा उनले तेस्रो स्थान हात पारे । अझ अचम्म त , हरेक बर्ष दशैमा स्थानीय सुर्यकिरण युवा क्लवले खुल्ला हाजिरीजवाफ प्रतियोगिताको आयोजना गर्छ । मास्टर डिग्री पढेकाहरुले पनि सहभागीता जनाउने उक्त प्रतियोगिताको प्रथम पुरस्कार भने उत्सवकै नाममा जान्छ । त्यस्तै भयो यो बर्ष र गत बर्षको दशैमा पनि । विद्यालयका यि प्रतिभाशाली विद्यार्थी देखेर उत्सवका कक्षा शिक्षक गोपाल पि.सी. पनि निकै हौसिएका रहेछन र्। उत्सव सामान्य विद्यार्थी भने होइनन । ’ उनले भने र्। उसवाट हामीले ठुलो आशा गरेका छौ ।’ हुने विरुवाको चिल्लो पात भनेझै उत्सव पनि त्यस्तै चिल्लो पात भएको कुरा गोपालले सुनाए ।

आफ्नो लक्ष्य वारे सोध्दा उत्सवले बढो कुटनितिक जवाफ दिए र्। तपार्इंहरु सवैले नाम लिन लाएक व्यक्ती बन्न चाहन्छु । ’ उदाउँदै गरेका उत्सवलाई हाम्रो पनि शुभकामना ।

orginally published on JUNKIRI  suppliment  of  NAGARIK  DAILY  on  27th mansir, 2066

बाध्यताको बालश्रम

आफ्नै उमेरकी साथीहरु चिटिक्क परेर स्कुल गएको उनी दिनहु देख्छिन । काठमाडौंको एक होटलमा काम गर्ने सानी नानी बिमला रसाइलीको दिन भने होटलमा जुठा भाँडा माझ्दै बित्छ । त्यसबापत न त उनलाई होटलका साहुले पैसा नै दिन्छन्, न त न्यानो माया नै । कमल जायसवालको दैनिकी पनि बिमलाको भन्दा कम्ती कष्टपर्ूण्ा छैन । फरक यत्ती मात्र हो बिमला होटलमा भाँडा माझ्ने काम गर्छिन, कमल राजधानीका गाडीमा खलासी बनेर हिँड्छन् । के गर्नु त्यसो नगरे त उनको छाकै र्टर्दैन ।

यस्तो दैनिकी बिमला र कमलको मात्र होइन । तथ्यन्क अनुसार १८ लाख बालबालिका अहीले देशका बिभिन्न ठाउँमा मजदुरी गरी रहेका छन । ति मध्य १ लाख २७ हजार बालबालिका निकृष्ट प्रकारको स्रममा छन । युएनडीपि, शेभ द चिल्ड्रेन ,अैएलवोले प्रकाशन गरेका प्रतिबेदनहरुले यही भन्छ।

निकृष्ट प्रकारका बालस्रम हुने क्षेत्रमा बालभरिया, सडक बालक , बालबधुवा बालश्रम , घरेलु बाल मजधुर , इटा कारखानामा काम गर्ने बालबालिका कोइला तथा अन्य खानीमा काम गर्ने बालबालिका पर्छन। यसलाई नेपाल सरकारले पनि स्विकार गरिसकेको छ । स्रममा लागेका बालबालिकाले अत्यन्त न्यन ज्यला पाउछन । ज्यलानै नपाउने बालबालिकाको सख्या पनि ठुलै छ ,यस्तै कामा लागेकी एक बालिका आफ्नो नाम भन्न डराइन । नाम खुलाय साहुले गाजिर बाट निकल्ने डर छ उनीलाई । उनी राजाधनी कि होटेल मजदुर हुन । दिन भर थाकेर काम गर्दा पनि साहुले राम्रो ब्यवहाँर नगर्ने उनी बताउछिन । "त्यसै खाएर बसिस् भन्दै गालीमात्र गरिरहन्छ ।"-उनी भन्छिन ।

गौउमा खानलाउनकै समस्या भएपछी उनले जन्मथलो जुम्ला छोड्नु पर्‍यो । राजनीतिक पार्टीका एक कार्यकर्ताले काम लगाइदिने र पढाउने भन्दै उनलाई काठमाण्डौँ ल्याएका थिए रे। पढ्ने कुरा त अहिले एकादेशको कथा बनिसक्यो । उनी भन्छिन "खान पनि राम्ररीकमललको त घर भनेपनी, आगन भनेपनी काम गर्ने गाडी नै हो रे। दिनभर् उनि त्त्यही गाडी हिडछन , राती त्यही गाडीमा सुत्छन । एकाबिहानै देखि रातीसम्म खलासी काम गर्छन् । त्यसक्रममा उनले धरै सास्ती खेप्नु पर्छ । "साँझपख खाना ख्वाएर २० रुपयामात्र साहुले दिन्छन् " उनी दुखेसो पोख्छन् । अझ जाडोमा त एक सरो कपडा पनि नपाउने उनको गुनासो छ ।

आखिर किन उनीहरु घर छाडेर काम गर्न शहर पस्सन् त - उत्तर एउटामात्र भए पो भन्नु । कोही खान लाउनकै समस्याले बालश्रम गर्न बिवश छन् । कोही त घरबार चलाउनुपर्ने जिम्मेवारीले बालश्रम गर्न बिवश छन् । रुकुमबाट काठमाण्डौँ छिरेका जीवन डाँगीका बाबु शसस्त्र द्वन्द्वताका मारिएपछी उनीमात्र घरको जिम्मेवारी लिने मान्छे परे । र पढ्दै गरको कक्षा ७ छाडेर उनी काठमाण्डौँ आएका छन् । पैसा बचे पो घर पठाउनु, त्यै पनि एक दर्ुइ महिलनामा १ हजार घर पठाउँछु । उनी अहिले सफा ट्याम्फ्ूमा भाडा उठाउने काम गर्छन् ।


कती त बाटोमा आमाबुवाको उपचार गर्नुपर्‍यो भन्दै पैसा उठाउने गरेको भन्दै हिँड्ने गरेको एक अध्ययनले जनायो । अझ आजकल त बालश्रमिकको सङख्या पनि ह्वात्तै बढ्नाले बालश्रमिकहरु मध्ये नै कसले सबभन्दा कममा काम गर्ने भन्ने प्रतिसपर्धा हुन्छ । दिनभर खलासी बनेको १५ रुपायाँ आश गर्दा पनि मलाई सहुले मानेन । अर्कोले दिनभरकै १० रुपायाँमा काम गर्छर्ुुनेको रहेछ । अझ कतिले त खानबस्न पाउनु नै सबथोक सम्भिmन्छन् । बालश्रमिकहरु ग्ुानासो पोख्छन् । लामो यात्रा गर्दा हामी प्रायः देखिरहेकै हुन्छौँ केटाकेटीहरु प्ाानी, मकै, बिस्कुट बेच्दै हिँड्छन् । करिस्मा मगर पनि बुटवल बसपार्कमा मकै बेच्न थालेको बर्षदन नागिसक्यो । अझ सडकमै सुत्ने केटीहरुलाई त बिभिन्न रोगले सताउने गरेकोे पाइन्छ । केटीहरु त सुरक्षाका दृष्टिले पनि जोखिममा छन् । काठमाण्डौँका फोहोरका थुप्रोमा फलाम र प्लास्टीक बटुल्दै दिँड्ने हरिश ढकाल साथीहरुको लहलहीमै लागेर रामेछापबाट काठमाण्डौँ आए । अहिले गाँजा चुरोट खाने कुलतका शिकार बनेका छन् उनी । अझ सबैभन्दा नराम्रो त प्लाटीकमा गम सुग्ने गरेका छन् । थाह छ - त्यस्तो गर्नाले त सानैमा क्यान्सर रोगका शिकार हुने गरेका छन् उनीहरु । बालश्रमिकलाई त शनिवारजस्स्तो बिदा पनि मिल्दैन । बालश्रमिकहरुलाई हर्ेन भनेर धेरै संघसँस्था पनि नखुलेका होइनन् । तर उनीहरु एकपटक सडकमा आइसकेपछी अन्त जानै खोज्दैनन् । त्यसैले उनीहरुलाई सडकबाट उद्दार गर्नुभन्दा उनीहरुलाई आफ्नै परिवेशमा रमाउन बालमैत्री अवस्था सिर्जना गर्नुपर्नेमा बालअधिकारकर्मीहरु जोड दिन्छन् ।

बालस्रमबारे नेपाल

बालअधिकारबारे बनेको हालसम्मकै सबैभन्दा ठूलो कानुन भनेको बालअधिकार सम्बन्धी महासन्धी नै हो । हालसम्म अमेरिका र सोमालियाले बाहेक बिश्वका सबै देशले यसमा र्समथन जनाइसकेका छन् । यसका सदस्यका हैसियतले नेपालले पनि धेरै प्रयासहरु गरेको छ । अझ बालअधिकार सम्बन्धी दशबर्षो राष्ट्रिय कार्ययोजन ाबनेपनी त्यसको कार्यान्योन पक्ष निकै फितलो देखिन्छ । हरेक जिल्लामा बनेका जिल्ला बालकल्याण समितिले उल्लेखनिय काम गर्न सकेका छैनन् । बालअधिकार सम्बन्धी ऐन र नीयमावली पनि बनिसक्यो । सबैका लागि शिक्षा कार्यक्रमका लागि बालश्रम एउटा ठूलो समस्या बनेको छ । अझ त्यसमाथी पनि बालश्रम उन्मूलन गर्न बिश्व श्रम संगठनले तयार पारेको बालश्रम बिरुद्धको दस्तावेजमा नेपालले समेत हस्ताक्षर जनाइसक्यो । तर पनि नेपालमा २६ लाख बालश्रमिक रहेको एक तथ्याङकले जनाउँछ कुलमध्ये आधा भन्दा बढी त केटीहरु नै छन् । ९ लाखले बिनापैसा काम गर्छन् ।

it was orginally published on  JUNKIRI  suppliment of  NAGARIK  DAILY  of   27th  ashar, 2066

साईडमा जव पनि

बिहान सवा एघार बजे कलेज सकिएपछि ललितपुरका अमित खड्की निकै हतारमा हुन्छन , किन ? गर्लफे्रन्डलाई भेट्न , फिल्म हेर्न जान वा साथीहरुको जमातमा सामेल हुन । यस्तै अनुमान लगाउनु भएको छ भने तपाई गलत साबित हुनु हुने छ । उनलाई दिउसो १२ बजे सम्म पुतलीसडक स्थित आफ्नो अफिस पुग्नु छ । क्यासपियन भ्याली कलेज कुमारीपार्टीका यि बिस बर्षे खड्गीको दैनिकी यस्तै ब्यस्त छ र्। कलेज सकिनासाथ घर पुग्छु , मम्मीले तयार पारेको खाना खाएपछि अफिस जान्छु ।’ खड्गी भन्छन र्, अफिसमा साँझ छ बजे सम्म काम गरेर घर फर्कन्छु । ’ उनले पुतलीसडकमा रहेको माईल स्टोन कन्सल्ट सर्भिसेजमा परामर्शदाता ( काउन्सलर) को रुपमा काम गर्दै आएका छन । जब गर्दै गर्दा कतै पढाईमा ह्याम्पर भएको त छैन ? खड्गी यो मान्न तयार छैनन र्। सरसर्ती हेर्दा त कुरा ठिकै हो जस्तो पनि लाग्छ । तर जब नगरेपनि दिउसोको समयमा पढिन्थेन क्यारे । साथिभाईसँग रमाईलो गर्दै हिडिन्थ्यो मात्र । ’ उनले भने ।

त्यसो त भक्तपुर दधिकोटकी एलिना बिष्ट पनि अमितको कुरामा सहमति जनाउछिन । त्रिचन्द« कलेज वि .एस् .सी. दोस्रो बर्षकी बिद्यार्थी एलिना भन्छिन र्, सेल्फ डिपेन्डेन्ट हुँदा आफैले आफुलाई जिम्मेवार महशुस हुन्छ र अध्ययनमा पनि बिशेष लगान जान्छ । ’ एलिना थिमि स्थित मोर्डन कलेज अफ म्यानेजमेन्टमा रिसेप्सनिष्टको रुपमा कार्यरत छिन । दिउसोको कलेज अनि बिहानको जब , एलिना पनि ब्यस्त नै छिन । जब गर्दा र नर्गदाको आफ्नो पढाईको मुल्यांकन गर्दै एलिना थप्छिर्न रिजल्टमा खासै अन्तर आएको छैन । ’

रमाईलो गर्दै घुम्ने मनोरञ्जन गर्ने उमेरमा किन काम गर्न लागेको त ? एलिना र अमित दुबैले समान धारणा राखे र्। लठ्ठिएर बरालिनु भन्दा लाईफलाई चिन्न सक्नु नै राम्रो हो ’ अमित भन्छन र्, अहिलेबाटै काममा एडजस्ट हुन सिकियो भने पछि एक्सपेरियन्सले गर्दा राम्रो ठाँउमा पुग्न सहज हुन्छ । ’

नवलपरासी त्रिवेणी घर भएका शिव अर्याल पनि यस्तै बिचार राख्छन । वि.वि.एस.तेस्रो बर्षका शिव सुन्धारा स्थित मानसरोबर ट्राभल्स एण्ड टुरमा जागिरे छन । बिहान कलेज सकेर हतारिदै अफिस पुग्छन उनि पनि । आफ्ना तरेलीका साथीहरु मुग्लान पसेपनि शिवलाई भने नेपालमै केहि ग्यौ भन्ने हिम्मत जागेको रे र्। पहिला केहि नजानेको जस्तो लाग्थ्यो ? के गरेर खाईएला र भन्ने चिन्ताले पनि सताउन थालेको थियो । ’ बिगत र वर्तमानलाई तुलना गर्दै शिवले भने र्, अहिले आफुलाई निकै सबल भएको जस्तो लाग्छ । ’ जागिरले ठुलो आत्मबल थपेको अनुभव शिवले साटे ।

तन्नेरी उमेर हो । परिवारले तोकेको खर्चले कँहा पुग्छ र र्? घरबाट पैसा मागिरहदा आफैलाई असजिलो महशुस हुन्थ्यो । तर अहिले चाहिएजति खर्च पु्याएकी छु । ’ बिस बर्षे एलिनाले सुनाईन । अमितले भने हल्का फुल्का घर खर्च पनि धानेका रहेछन र्। कहिलेकाही तरकारी फलफुल ल्याँउछु । ’ अमितले भने र्। महिनामा हजार पन्ध्र सय जति मम्मिलाई पनि दिन्छु । ’ तर शिव भने बचत अभियानमा पनि छन र्। कमाएको बेला जोगाउनु पनि प्यो नि । ’ ठट्याउरो पारामा फाईनान्सको चेकबुक देखाउदै भने र्, हरेक साता फाईनान्समा सकेको जति जम्मा गर्छु । ’

सन्तान आत्मनिर्भर बन्न लागेको देख्दा अभिभावक सन्तुष्ट नहुने कुरै भएन र्। सुरुमा मम्मिले पढाईमा डिस्र्टव होला भनेर चिन्ता मान्नु भएको थियो । ’ एलिनाले भनिन र्। तर फस्ट एयरको रिजल्टले त्यो पनि दुर गरिदिएको छ । ’ शिवको परिवार पनि पढ्न गएको छोराले पढाईको अलवा आफ्नो खर्च पनि धानेकोमा खुसी नै छ र्। दशैमा घर जाँदा सबैलाई कपडा लगेको थिए । ’ उनले भने र्, दशैको घर खर्चपनि आफैले टारे । ’ सँगैका साथीहरु पुल खेल्न , केटीसँग घुम्न निस्किने भएपनि अमित जिम्मेवारीपुर्वक काममा जाने गरेकोमा उनको परिवार निकै हौसिएको छ । यस्तै अनुभव सुनाए अमितले । परिवारबाट पैसा माग्नु पर्ने तनावबाट मुक्त हुदा तिनै जनाले आनन्द मानेका रहेछन । परिवारलाई सन्तुष्ट राख्न सकेकोमा आफुलाई निकै मज्जा आएको अनुभव शिव र एलिनाले पनि गरेका रहेछन । तिनै जनाको बिच अर्को एउटा कुरा पनि मिल्यो । मुख्य ध्यान पढाईमा अनि मात्र जबमा । तिनै जनाले कलेज पनि मिस गर्दैनन । राती अबेरसम्म पढ्छन । त्यसैले त रिजल्ट फरक नआएको ।

orginally published on HELLO  SUKRABAAR, the youth suppliment of KANTIPUR  DAILY  on kartik 27, 2066

खुत्रुकेमा खुत्रुक्क

तिमीहरुलाई कसैले पैसा दिए के गर्छौ नि । चाउचाउ, चक्लेट किन्छौ होला । कोही कोही त खेलैना पनि किन्छौ होला ।
तर सबैले कहाँ मास्छन र१ कतिले बुवा आमालाई राख्न दिन्छन् । थाहा छ कतिले त बचत गरेर आफै पनि राख्दछन् नि । खुत्रुकेमा ।

जस मध्येका एक हुन सविन पन्थ । भर्खर कक्षा ८ मा पढ्ने सविन वानेश्वरमा बस्छन् । उमेरले भर्खर १२ पुग्दै छन् उनी । तर पनि उनको व्यक्तीगत बचत १५ हजार पुगे छ ।कसरी थाहा छ ?

कसैले सविनलाई पैसा दियो भने उनी सिधै आएर त्यो पैसा खुत्रुकेमा राख्छन् । त्यस पछि खुत्रुके भरिदा टन्न पैसा हुन्छ । अनि त्यो पैसा बैँकमा राख्छन । उनका वुवाले उनकै नामवाट बँैकमा खाता खोली दिनु भएको छ । अनि सवै पैसा त्यही जम्मा हुन्छ । हरेक पल्ट उनले खुत्रुके फुटाल्दा थोरैमा पनि हजार नाग्छ । अनि हुदैन त जम्मा १
आखिर कसले दिन्छ सविनलाई त्यत्तीका पैसा ? मनमनै खुल्दुलि लाग्यो होला होइन् ? सधै स्कुल जाँदा बुवाले खाजा संगै दश रुपैया पनि दिनुहुन्छ सविनलाई । तर उनले त्यो पैसा खर्च गर्दैनन् । सिधै आएर खुत्रुकेमा राख्दछन । ु आखिर खाजा घर बाटै लगेपछि पैसा किन खर्च गर्नेु सविनले भने । मामाले पनि समय–समयमा सविनलाई पैसा पठाइदिनु हुन्छ रे । कहिले काहीँ फुपुले दिनुहून्छ । ु सवै खुत्रुकेमा राख्छु ु सविनले भने ।

हुनपनि सविन सुत्ने पलङको सिरान पट्टी सधै खुत्रुके हुन्छ । उनी सधै सुत्ने बेलामा त्यो खुत्रुके उचाल्छन् फोडने दिनको प्रतिक्षमा । ुअव फोडने वेला हुन लाग्योु खुत्रुकलाई उठाएर उनले भने । त्यो फोडेपछि पैसा कहा राख्छौ त ? मेरो प्रश्न वढ्दै थियो । ुहा ः हा दाई पनि, नयाँ किनी हाल्छु नीु हाँस्दै सहज जवाफ फर्काए उनले ।
त्यसो त सविनका बुवा पनि उनको यो वानीवाट प्रसन्नै हुनुहुन्छ । ुयसलाई जति पैसा दिए पनि फरक पर्दैन सवै यही राख्छु खुत्रुकेलाई संकेत गर्दै उहाले भन्नुभयो । पुस्तक पसल संचालन गर्दै आउनु भएको छ उनको बुवाले । कहिले काही पैसा पसलवाट निकाल्लान्नी ? मैले बुवालाई सोधें । ुअहं, त्यो मामिलामा उ एकदम इमान्दार छु बुवाले भन्नुभयो ।
मलाई रमाइलो लाग्दै थियो । ु खुत्रुके फुटालौ न त ?ु मैले प्रस्ताव राखें । तर सविनले मानेन् । ुअहिले बेला भएको छैनु उनले जवाफ फर्काए । तर मैले कर गर्न छोडिन । बल्ल बल्ल उनी राजी भए । खुत्रुके फुटाल्दा एक हजार अठाइस रुपैया रहेछ ।

बुवाले सविनको विमा गर्ने योजना बनाउनु भएको छ । ुआखिर पैसा मैले दिन पर्दैन क्यारेु बुवाले भन्नुभयो । ुजम्मा भएको पैसाको पनि राम्रो ठाउँमा लगानी हुन्छु आमाले पनि सहमती जनाउनु भयो । त्यसो त सविनको पैसा छर छिमेकमा व्याज पनि लगाउने गरिएको छ । ुहिसाव किताब बुवा आमाले गरिदिनु हुन्छ निु सविनले भने ।

यसरी बचत गर्ने सविन एक्लै छैनन् । सविनको घरदेखि ५०० मिटर जतीको दुरीमा बस्ने स्मृतिले पनि खुत्रुकेमा पैसा राख्छीन् । उनी भर्खर सात वर्षकी भइन् । बल्ल कक्षा ३ मा पढ्दै छिन् इ.पी.एस स्कुलमा । उनको त बल्ल ७ हजार मात्र भएको रहेछ । उनी पनि पैसा पाएपछि सविन झै खुत्रुकेमा राख्छिन रे । ुचाहीएको कुरा वुवा आमाले किन्दीहाल्नु हुन्छु । उनले भनिन् ुमलाई किन चाहियो तु । हुनपनि हो, त्यसो भएपछि उनलाई पैसा किन चाहीयो त । उनको पनि जम्मा गरेको पैसाले विमा गर्ने बुवा आमाको योजना रहेछ । त्यसमा उनि पनि सहमत भइन् ।

सायद बालबालिकाको बचत प्रतिको यही मोह बुझेर होला । धेरै फाइनान्सहरुले पनि आजकल बालबचत योजना ल्याएका छन ्। तिनकुनेमा रहेको स्वर्णिम तारा फाइनान्सले पनि यस्तै योजना ल्याएको छ । घरघरमा एउटा चिटीक्कको खुत्रुकेमा े दिन्छ फाइनान्सले । यसको बनोट माटाको खुत्रुके भन्दा अलि फरक हुन्छ । अहिले यो निकै लोकप्रिय भएको छ । स्वर्णिम ताराको संचालक समिती सदस्य गोपी पाण्डेका अनुसार हरेक महिना महिनामा जम्मा भएको पैसा लिन कर्मचारी घर घरमै पुग्छन ।
फाइनान्सले दिएको खुत्रुकेमा पैसा राख्दै गर्दा एक पटक त दाजु म्याक र भाई विकलको पैसा एकै महीनामा ६ हजार पो पुगेछ । कसरी थाहा छ ? वुवा विदेशवाट अध्यन सकेर काठमाडौ फर्कदा छोराहरुलाई खर्च गर्न भन्दै पैसा दिनु भएको रहेछ । त्यस्तै मामा विदुरले पनि पठाइदिनु भएको रे ड्याडी संग । उनीहरुले सवै पैसा खुत्रुकेमा जम्मा गरे । अनि हुदैन त धेरै जम्मा ।
अहीले फाइनान्समा सवै भन्दा वढ्दो मागनै बाल खुत्रुके बचतको छु संचालक पाण्डो भन्नुहन्छ । उहाँका अनुसार यो योजना अन्र्तगत जम्मा भएको पैसामा व्याज पनि धेरै नै दिइन्छ ।
सानै देखि बचत गर्ने बानी बसेमा पछिलाई सजीलो हुन्छ । पाण्डेको थप जोड थियो । ुयसले देशको अर्थतन्त्रमा पनि सहयोग हुन्छु उहाले भन्नभयो ।
त्यसो त भर्खर ६ महिना पुग्दै गरेकी जानकी गैरेको पनि पाँच हजार जम्मा भइसके छ । उनकी आमा मुनाले खुत्रुकेमा राख्देकी छन् । ुभातख्याई गर्दा पाएको सबै जम्मा गरीदिएु मुनाले भनिन् । मुनाले पनि एउटा फाइनान्सवाट खुत्रुके ल्याएकी रहीछन् । बुवा विजय गैरैले पनि डलर, खुजुरा हुने विक्तिकै खुत्रुकेमा राख्दीन्छन् । अनि त भएन मज्जा ।
यस्तो बचतले के फाइदा पुग्छ त ? संचालक पाण्डेका विचारमा बालबच्चाहरुले यो पैसा पछि ठुलो भएपछि खर्च गर्न सक्छन् । आफुले रोजेको विषय पढाउन बुवा आमाले खर्च गर्न नसक्ने अवस्ता आउन पनि सक्छ । त्यस्तो वेला यो वचतले सहयोग पु¥याउछ । विजय गैरेले पनि यस कुरामा सहमती जनाए । उनले भने ुयसकारण मैले आजैबाट जम्मा गर्न थालेको छुु । ुआखिर जम्मा नगरे पनि त्यो पैसा कहाँ जान्छ थाहा हुदैन क्यारेु उनले थपे ।







orginally published on JUNKIRI suppliment of  NAGARIK  DAILY  dated on Bhadra 13, 2066

अभिभाबकको नाममा

गानगुन सुन्न थालेको केही हप्तासम्म पनि मलाई उनको इमान्दारीता र स्वच्छतामा शंका लागेको थिएन । प्रसंग एक बाल्यकालकी मित्रको हो । अध्ययनमा अब्बल भएपनि कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण उच्च शिक्षाका लागि उनको काठमाडौ यात्रा अनिश्चत भएको थियो । तर पनि हिम्मत गरिन , जागिर गर्दैै पढ्ने । अनि तय भयो राजधानीयात्रा । साधारण परिबेशकी परी˘्रामी केटीमा छोटो समयमै ठुलो परिवर्तन आउला भन्ने सामान्य अनुमान पनि थिएन । त्यसैले पनि ति सब गानगुनमा वास्ता गरिन ।
सिलसिलावश केही दिनमै उनको डेरामा पुगे । उनी त्यहा“ थिइनन् । अलि बेरनै कुर्दा पनि भेट्न सकिएन । घरबेटीलाइ सोध्दा हिजो नै रातो नम्बर प्लेट को गाडी चडेर गएकी हुन रे । आखीर म नै गलत ठहरीए । त्यसपछी जसोतसो भेटे पनि । उनको कोठाको सजावट र त्यहा“ रहेका सामाग्री देख्दा लाग्थ्यो, कुनै धनाढ्य ब्यापारीकी छोरी हुन । लगाइएका पोषाक निकै मुल्यवान देखिन्थे । श्यामश्वेत मोबाईल टच स्क्रीनमा परिवर्तन भएको थियो ।

उनी एउटी प्रतिनिधि मात्र हुन् ,यही समाजकी । मेरो पुस्ताका थुप्रै तन्नेरीहरु उनकै जमाथमा रमाउन बाध्य छन् । काठमाडौंको मह‘गी । निकै माथिको बजार भाउ । त्यस्मा पनि बढदो् कोठा भाडा । सामान्य नेपालीलाई यो धान्न अती नै अप्ठेरो छ । काठमाडौंमा बस्ने अधिकॉस बाहीरी जिल्ला बाट आएका छन्। त्यस्मा पनि कति त निम्न आर्थिक स्तरका । खर्चैको अभावले उनलाई गलत बाटो तर्फ लग्यो होला । तर उचित सामधानी जवाफ पक्कै होईन यो ।

मह‘गी उपत्यका बाहीर पनि त्यस्तै छ। निम्न अर्थिक अवस्था भएका नेपलीहरुको कमाई बढेको छैन । झन् आर्थिक संकटले उत्तिकै गाजेको छ । बैदेशिक भुमिमा कमाएर ल्याउला भनेर गएका पनि रित्तै हात फर्केका छन् । अवस्था यस्तो छ कि उनीहरुले चाहेर पनि आफ्नो आफन्तीको पढाईमा कन्जुसी गर्नु परेको छ । केही हुनेखाने बाहेकका धेरै राजधानीबासी विधार्थीहरु आवश्यक खर्चकै अभावमा छन् ।

राजधानीको सडकमा निस्कदा भने त्यस्को कुनै पनि झल्को पाउन सकिदैन। अधिकॉस युवतीहरु बजारमा आएका पछील्लो फेसनवल ड्रेसमै हुन्छन् । महगा रेस्टुरेन्ट पनि युवायुवतीकै भिडले भरिन्छ । मोबाईल, साईबर खर्च पनि उल्लेख्य छ । आखिर कसरी चलेको छ त उनीहरुको गुजारा ? अली संबेदनशिल छ प्रश्न। अनैतीक कमाइले हामीलाई कता तिर लैजादै छ। हाम्रो समाज कता तिर लाग्दै छ? पढ्न पठाएका छोराछोरी के बनेर निस्कदैछन ? के यो बारे परिवारले चासो लिनु पर्दैन त? यस्को लागि सम्बन्धित निकायले के गरेको छ । सबैले ख्याल गर्नै पर्ने सवाल हुुन् यी ।

छोराछोरीलाई पढन पठाएपछि नतमस्तक हुने नेपाली परम्परा छ । गाउमा सन्तानले जगिर गर्दै पढेका छन भन्दै नाक फुलाउछन अभिवावकहरु । छोटो समयमै धरै कमाउनेहरुले वाहीवाही पाउछन यहा । परिश्रम गरेर जिवन आर्जेकाहरुलाई मुख देखाउन मात्र पनि अप्ठेरो छ । फलानाको यति कमाई र उती कमाई , यस्तै उदाहरण दिईन्छ हाम्रो समाजमा । तर ति कमाइका स्रोत के थिए , कसरी आर्जन भयो यत्तिका सम्पति कसैको चासोमा पर्दैनन यि प्रश्नहरु । घरमा बुझाइने पैसाका मुठाले च्यापेका छन यि सवालहरुलाई ।
हुनत यी समस्या नेपालमा मात्र होइन, अन्त पनि त्यस्तै छ । केही दिन अघि मात्र बिबिसीले एउटा खोजमुलक रीपोर्ट प्रसारण गरेको थियो । अक्सफोर्ड, क्यामब्रिज लगायत विश्वका ठूला विश्वविधालयमा पढ्ने गरीबमुलका युवतीहरुबारे । साथीहरु भन्दा कम हुन मनले मान्दैन, ठूलो हुन पुुग्दैन । अनी भारतीय र अफ्रिकी मुलका युवतीहरु त्यस्तै अनैतिक धन्दा मा सामेल हुन्छन् ।

समाजमा बिकृति ब्याप्त छ । शैक्षिक बेरोजगारहरु सर्टिफिकेट बोकेर जागिरलाई धाउछन । कति इमान्दारहरु भोलेन्टर वा कम तलबमा काम गर्छन । तर रातारात मालामाल हुनेहरुको छायामा पर्छन सधै उनीहरु ।

हुनसक्छ अनैतिक पेशामा लाग्नु ति युवतीहरुको बाध्यता हो । तर यसैको नाममा आफ्नो पहिचान गुमाउनुलाई किमार्थ ठिक मान्न सकिन्न । ब्वाईफ्रेन्डको बाईकको पछाडी चढ्नै पर्ने मानसिकताबाट टाढा हुनसक्नु पर्छ अबका युवतीहरु । परिश्रमको फल कुनै पनि बेला भेट्टाइन्छ भन्ने यर्थाथसंग चित्त बुझाउन सक्नु पर्छ । टिमिक्क ठाटिएरै नहिनेर भएपनि परिश्रमी हातहरुलाई फैलिन दिनबाट रोक्नु हुदैन । क्षणिक कमाइ र आनन्दको नाममा आफ्नो परिचयमाथी खेल्न खोज्दा आफ्नो अस्तित्व खोज्नुपर्ने दिन आउनसक्ने तर्फ पनि सचेत हुनसक्नु पर्छ ।

जेसुकै गरेर होस , सन्तानको कमाइमा सन्तोष मान्ने अभिभावक पनि अब सचेत हुनु पर्दछ । कलेज भर्ना भई पढेका छन कि नाई आफ्ना सन्तान भन्ने तर्फ सर्तक हुनु जरुरी छ । यदी परिवारले यत्तिको मात्र सोचे पनि देशको ठुलो समाजिक विकृती स्वतह हल भएर जाने थियो । पढ्न पठाएकी छोरी ठमेलमा नाङ्गै नाच्दा पक्राउ परेपछि रुदै ब्यथा सुनाएका एक व्यक्ती भन्दै थिएर्, छोराछोरीलाई काठमाडौ पठाउनु ठुलो भुल भएछ । ’ तर भुल उनको छोरीलाई काठमाडौ पठाउदा होईन , उनीहरुको दैनिकी बारे ख्याल नगर्दा भएको हो । शहरमा स्कट र छोटा हाफपाइन्ट लगाउने छोरी गाउमा कुर्ता सुरुवाल लगायने गरेको यर्थाथताबाट उहाहरु गुमराहमा परेको हुनसक्छ तर सचेत अभिभावकलाई यो सुहाउने जवाफ होइन ।

गाउमै रामा्र कलेज खुलिसक्दा पनि काठमाडौंमै हानिने प्रवृती बारेपनी सचेत हुनुपर्छ जस्तो लाग्छ । आवश्यक ठुलै रकम खर्च गर्न नसक्ने अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई काठमाडौं पढाउने सपना सगाल्नु खासै उपयुक्त नहुन पनि सक्छ। काठमाडौ पठाउन नसकिने भए पठाउने कोसिस नर्गनु नै उचित हुदैन र ?

सम्झनामा बुटवलयात्रा र मिस्ड ट्रेन

आफ्नो अध्ययनको दौरानलामो समय विताएको भएर होला, बुटवल मलाई सधै समान्य मात्रै रह्यो । पटकौं पटकका आवात–जावत र लामो बसाईले जीवनको एउटा अभिन्न पाटो नै बनेकोले पनि यो सहर मेरा लागि कहिल्यै अनौठो रहेन ।


तर काठमाण्डौं छिरेपछी भने बर्षेनी मुस्किलले एक दुई पटक मात्र त्यता लागीन्थ्यो । त्यस्तै एकपटक गएको असोजमा वुटवल जाने तरखर चल्दै थियो । टाटासुमोको पर्खाइमा कलंकी चोकमा उभिदाँ मन त्यसै फुरुङ्ग थियो । धेरै पटक पुगियो वुटवल तर मन यती विध्न फुरुङ्ग यसअघि कहिल्यै भएन । त्यहाँ एउटा राष्ट्रियस्तरको विचार गोष्टीमा युवा अतिथि वक्ताको रुपमा म निम्त्याइएको थिएँ ।

कल्पनाको सरोवरमा रुमलिदै जाँदा अचानक मेरो मानसपटलमा छाएको शुन्यता माईक्रोको हर्न सँगै भंग भयो । सुरुमा बाल दिइन र अघी सरे । माईक्रो मेरै पिछामा लागेजस्तै बढ्यो । मैले कसैको के नै बिगारेको छु र ? डराउने । तै पनि एकपटक फर्कर पछि हेर्छु । माईक्रो खाली लाग्यो । जसले एकछिन अघिसम्म तातेको मेरो पारो अलि हलुका बन्यो । १०–१२ जना अटाउने गाडीमा जम्मा ४ जना प्यासेन्जर र्। सायद यो वुटवल जान्छ की ?’ डा्रईभरलाई सोध्छु । तर अघिल्तीरै बसेका प्यासेन्जर बाट जवाफ आँउछ र्,जान्छ सर’ । संयोग नै भन्नुपर्छ गाडीमा मेरो पुरानो साथी । बिमल ३ बर्ष अघि अष्टे«लिया गएको थियो अध्ययनको सिलसिलामा, अहिले फर्किएछ । उसैले रिर्जभ गरेर ल्याएको रहेछ गाडी, घर जान । माईक्रो चढ्दा जहिल्यै पनि मेरो रोजाईमा २ वटा मात्र सिट परे । पहिलो अघिल्तीर डा्रईभर भएको सिटनेर , अनि दोस्रो अन्तिममा डा्रईभरको लाइनतिरको सीसा भएकोमा । पहिलो सिट प्याक थियो बिमल र उसको वुवा । छोरालाइ एयरपोर्टमा रिसिभ गर्न पुग्नु भएको थियो वहाँ । एकछिन त उनीहरु पछिको दोस्रो सिटमा पुगेर गफ गरे । बिगतका तितामिठा कुराहरुको सम्झनामा रमायौं । तर नौबिसे कटि नसक्दै अघिल्तीर बस्ने निदाँउन थाले छन । त्यस पछि मेरो पालो । म पनि पछिल्तीरको सिसा छेउमा पुगे । त्यहा एउटा गोरी राम्री युवती पनि थिईन । टिमिक्कको कालो जिन्स अनि टिमिक्ककै टिसर्ट । टिसटको बाउला थिएन । पछि कुराकानीमै थाहा भयो उनी पनि अष्टे«लियाबाट आएकी रे । बिमलसँगै नजिकै बस्ने रैछन त्यहाँ उनी । तर उनलाई एयरपोर्टमा रिसिभ गर्न कोही पनि नआएका । चितवन उनको गन्तब्य । “कति नजिक त ? ” मनमनै भनेँ ।

नचिनेको मान्छे । सुरुमै म के जान्ने बनु ? के बोल्ने । कसरी बोल्ने ? फेरी उनलाई कस्तो कुरामा चाख रहने हो ? त्यसमाथि अझ मेरो लजालु स्वभाव । भै गो म बोल्दिन । मन थाम्न खोजे । तर कहाँ सक्नु । यस्ती सुन्दरीसँग पनि नबोल्ने ? हिम्मत गर्न आटे । तर सकिन । अन्तत हारे । मलेखुमा माछा खाने भन्दै गाडी रोकियो । सबै ओलियौँ । खाँदाकै बखत बिमलले परिचय गराईदियो । र्म सुष्मा’ उनको नाम सुन्ने सौभाग्य मिल्यो । अनि मैले नि आफूलाई चिनाउन बेर गरिर्न म रमेश’ । अध्ययनको सिलसिलामा काठमाँडौमा छु । वाक्य पनि प्लस भयो । परिचय विस्तृत रुपमै भयो । म वुटवल जान लागेको कुरा सबै बताए । म हाँस्न र हसाउन निकै रुचाउने मान्छे, त्यसैले यात्रा हास्दै गरीयो । अघिल्तीरको सिटमा बस्नेहरु फेरी निदाए । तीन दिनको अनिदो रहेछ बिमल । हुन त सुष्मा पनि त्यही त हो नी तर पनि ननिदाएकी । उन कति राम्री राम्री । एकछिन गफ गर्न पाउनुपनि राम्रै हो । गफकै तालका उनले भनिन्र्, यु आर भेरी रोमान्टिक ’। उनको अंग्रेजी नबुझे झै गरे र्। यु हयाभ भेरी गुड सेन्स अफ हयूमर ’ अर्को बिश्लेषण सुनाइन । यसपटक थ्याङक्यू सम्म भने । अन्तिममा भने ठाँउ आयो उनको । फोन नम्बर मागिन र्। आई विल कल यु सुन ।र्’ ओके ’ मैले भनेँ । संवादकै क्रममा हामी एकदिन संगै घुम्न निस्कने सहमति भएको थियो ।

वुटवल पुगियो । साथीको घरमा । रात उसकोमै बित्यो । पहिला त सानै थियो तर अहिले दुईतले भैसके छ उसको घर र्। पैसा खुबै कमाएछ सालेले’ मनमनै डाढिए । फेरी दुःख पनि त छ नी बिचराको । मलाई यहाँ सबैले चिन्छन, यत्रो कार्यक्रममा अतिथि बनाउँछन , त्यसलाई गरुन न ? चित्त बुझाउन खोजे ।

भोली विहानै आयोजकको सम्पर्कमा पुगे । दुई दिने कार्यक्रममा कार्यक्रम पनि सकियो । म झण्डै ४० कि. मि. को दरीमा रहेको बर्दघाट स्थित आफ्नो घर जाने सोचमा थिए । त्यो दिन अतिथिलाई रात्री भोज रहेछ हामी बसेकै होटलमा । त्यसैले त्यो दिन त्यतिकै भयो । रातको दश बज्यो । टेलिकमको छुट सुबिधा सुरु। मेरो मोबाईलमा फोन बर्षन थाले । चितवनतिरकै नंम्बर जस्तो लाग्यो । उठार्ए हेलो’ । हेई डिउड ’ सुष्माकै स्वर । मैलै पहिलो शब्दमै चिने । रात्री भोजमा रमेको मुड अन्यत्रै मोडियो । गफिदा गफिदै आधा घण्टा बितेछ । दुई दिन थप म वुटवलमै रोकिने भए । उनि आइपुग्छिन भोलि साँझ सम्म । अनि पर्सी उनीलाई वुटवल घुमाउने । उनि समयमै आइन पनि । बसपार्क सम्म लिन गए । आफै बसेको होटलमा ल्याए । अर्को एउटा कोठा थपियो । राती दुई घण्टाको गफ –गाफ पछि आ–आफ्नै कक्ष तिर लागियो ।

हरेक पटक वुटवल जाँदा मलाई साह्रै पुग्औ पुग्औ लाग्ने ठाँउ हो सिद्धबाबा । वुटवलको ऐतिहासिक मन्दिर । यसपटक पनि बिहानै मन्दिर पुगियो , उनीसँग । त्यहाँको ऐतिहासिकताको उनले राम्रै अध्ययन गरिन । भिरालो जंगलमा छ मन्दिर । वुटवलबासीको आस्थाको केन्द« हो यो । सिद्धार्थ राजमार्गमा चल्ले गाडीका चालकदल र यात्रीले सिद्धबाबाकै आर्शिवाद नलिई यात्रा तय गर्दैनन् ।

वुटवलबाट केहि दुरिमा रहेको यो मन्दिरको दर्शन पछि होटल तर्फ फर्कियो । ट्याक्सीले ५०० माग्यो । मैले ३ वटा सयका नोट निकाले पछि चार सयमा सहमति भयो ।

सुष्माले पैसा निकाल्न खोजेकी थिइन , तर मैले मानिन । केटी मान्छेको खर्चमा हिड्न मलाई साह्रै अपठ्यारो । खर्च बचाउन सक्नु राम्रो त हो ? तर पनि । सिद्धबाबाको त्यो शितल स्पन्दनपछि फेरी होटलकै गुमराहमा पुगियो । खाना खाएपछि एकछिन आराम अनि लागियो फुलबारी । मणिमुकुन्दसेन पार्क । तर त्यहाँ फूलबारी नै प्रख्यात छ । पछि व्यवसायीक तवरले पार्क बनाइएको छ । फुलबारी पुगियो । आहा कस्तो कलात्मकता सुरुमै सुष्माले आश्र्चय मानिन । म हाँसे । मलाई त्यो सब सामान्य लागिरहेको थियो । नजिकको तिर्थ हेला भन्छन , सायद यस्तै होला । दुई दुई घण्टा फूलबारीमै रमियो । माथि टुप्पाबाट सेता हिमाल । नाम मलाई थाहा छैन । उनी रमाइन हिमाल देखेर । म उनलाई हेरेर रमाइरहेको थिए । हिमालयन किङ्गडम नेपाल भनेर धेरै थाहा चर्चा गरेपनि पहिलो पटक हिमाल देखेकी रहिछन सुष्माले । तराइमा हुर्केकी ठिटो । तै पनि बेलाबखत काठमाण्डौंबाट त देख्नुपर्ने हो । फूलबारीभित्रै रहेको राजा मणिमुकुन्द सेनको पुरानो दरबार छ । इस्ट इण्डिया कम्पनीसँग पृथ्वीनारायण शाह लड्दा बनाइएको किल्ला पनि छ । तर निकै दयनिय अवस्थामा । मज्जैको रहेछ फुलबारी । उनको प्रतिकृया यस्तै थियो । नामै फूलबारी भएपछि थरी थरीका फूलहरु हुने नै भए । फूलसँगै आकर्षक बोटबिरुवा । कृतिम पानीको फोकाले पनि पार्कको शान बढाएको छ । पर्यटकको रुपमा वुटवलको घुमाई मलाई पनि आनन्दमय नै लाग्दै गयो ।

सुष्माको मनमा एक्कासी प्रश्न खडा भयो । कसरी रहन गयो त यो सहरको नाम वुटवल । मलाई पनि के थाहा, कहिल्यै ख्याल नै गरिएको भए पो । यसअघि फिजिक्स र म्याथबाहेक अरुले ध्यान कहिल्यै खिच्न सकेन । जाबो मार्कसिटमा टन्न नम्बर भएर के गर्नु ? म कताकता आफूलाई लज्जामा पाएँ । पार्कमै बस्ने एक अर्ध बैँशे पुरुषलाई प्रश्न पास भयो । सटिक जवाफ दिए । तर चित्त बुझेन । सुष्माले भने पत्याइन् क्यारे ।

पहिलो अंग्रेजहरु नेपालसँगको युद्दमा लडदै वुटवलसम्म आएका थिए रे । तर वुटवलबाट माथि पाल्पाको उकालो चढ्न सकेछन । डाँढाकाँढामा दौडने बानी परेका नेपालीहरुलाई समतलमा दरीलो प्रतिकार गरेपनि पहाड चढ्न नसकेर फर्केका रहेछन अंग्रेज सेनाहरु । त्यसैले आफ्नो कमाण्डरलाई उनिहरुले युद्द त जितिर्यो वट वाल’ भनेका रहेछन । वुटवलका पहाडलाई वट वाल भनेका उनीहरुले त्यही वट वाल पछि वुटवल भएको हो । उनको कथा यस्तो थियो । त्यसो भए त त्यस अघि वुटवललाई के भनिन्थ्यो त ? खस्यौली उनैले भने । अब त मलाई पनि पत्यार लाग्न थाल्यो । उहिले जवानामा नुन लिन खस्यौली पुग्थ्यौ भनेका पुराना बुढापाका धेरेले भनेको मेरो कानले पनि कताकता सुनेको थियो । त्यसो भए के खस्यौली, वट–वाल हुदै भएको हो त वुटवल, पत्याउनै प्यो । मसँग अर्को तर्क गर्ने कुरा पनि थिएन ।

हामी लाग्यौ सेन राजाको भग्नावशेष दरवारतर्फ । उहिले नेपाल एकीकरण हुनुपूर्व यहाँ सेन राजाहरुको राज्य थियो । त्यसको पूरै प्रमाण भेटिन्छ पार्कमा । त्यसैले पनि यो पार्क ऐतिहासिक छ । पार्कको अर्को एउटा बिशेषता यहाँबाट वुटवलको पूर्वी भाग र दक्षिणी भाग देखिने छ । अष्टे«लियामा ठुलो बिल्डीङ्ग देखेकी सुष्मालाई त्यो नौलौ नलागेनी मैले मज्जैले हेरे ।

थाक्दा आरामका लागि थरीथरीका रेष्टुरेन्ट छेवैमा छन् । उनले लाइन मागिन । केटिहरुले रक्सी खाएको धेरै सुने पनि आँखाले पहिलो पटक देख्दै छु । तर मैले रेड बुल मागे । त्यसमै सन्तोष गरे । अनि उनले पनि डिमाण्ड चेन्ज गरिन र रेड बुलमै पुगिन । मःम र सेकुवा पनि । एकछिन आराम भयो । अनि लागियो हिल पार्कतिर । डाँडालाई पार्क बनाईएको हो हिलपार्क । पहिले त फ्रि नै थियो तर अहिले टिकट सिस्टम भएछ । म त्यहाँ नगएको ४ बर्ष भएछ । यसबिच धेरै पटक वुटवल पुगेपनि टाइम कहिल्यै मिलेन हिलपार्क जाने ।

डाडोमा उकालो चढ्नुपर्ने, चढियो काईदाले नै उनी थाकिछन क्यारे मेरो दाहिने पकड्दै थिइन । मैलै बोक्याँै ठट्टा पनि गरे । आराम गर्दै चढ्दै गर्दा टुप्पो सम्म पुग्दा झण्डै डेढ घण्टा लाग्यो । त्यहाँबाट पनि पुरै वुटवल देखिने रहेछ । यो पार्क विशुद्घ जंगल । त्यसैले त नाम पनि छ हिलपार्क र्। हरियो वन नेपालको धन’ सुष्मालाई अचानक याद आउँछ । अली छेउतिर झाडिमा एउटा युगल जोडी चुम्बनमा माया साटासाट गर्दै थियो । म भने भाईको किसिङ क्रेजबारे लेख लेख्न एकपटक मसँग सल्लाह लिएको कुरालाई सम्झन्छु । सायद उनी यहाँ भएको भए त्यसलाई र मेटेरियल्छ पुग्थ्यो होला । मैले मनमनै सोचेँ । सुष्मा लजाइन । हामि हिडयौ । अचानक सुष्माको पनि त्यस्तै प्रस्तार्व त्यहाँ छेउतिर गएर बसौ न’ । म अतालिए । उनको आग्रह नर्कान सकिन र उही हिउमर पारामा प्रस्तुत भए । उनि पनि हासिन मज्जैले । भोलि पाल्पा जाँउ अनि पर्सी लुम्बिनी । नजिकका घुम्ने ठाँउहरुको प्रस्ताव राखिन । तर मलाई समय थिएन । मैले मानिन । पछि जाने सहमतिमा होटलतिरै पुग्यौ । साँझको खानाअघि उनलाई वाईन खान मैले रोकिन । म रमिते मात्र भए । टेवलमा फेस टु फेस भएर बसेका थियौ । वाईनले केहि प्रभाव जमाउन थाल्दा नथाल्दै उनि मेरो कुर्सि निरआईन । हात पकड्दै मेरो कपाल सुमसुमाईन । आज केहि गलत हुन सक्छ । म तर्किन खाजे । सायद नारायणगोपालले त्यसै गाएनन् होला “गल्ती हजार हुन्छन् यहाँ होस हराएको बेला, मेरो नजिक नआउ तिमी म मात्तिएको बेला ।” अन्तत उनलाई सम्हालेर उनकै कोठामा पु्याए । म पनि लागे बिस्तारामा ।

वुटवल साच्चैको मज्जाको रहेछ । त्यसअघि जसको अनुभव मैले लिएको रहेनछु । भोलिपल्ट काठमाँडौ फर्कदै गर्दा उनी पनि चितवन सम्मसँगै थिइन् । राजमार्ग चौराहमा रहेको सहिद लखन थापाको अर्धकदको मुर्तिले उनलाई आर्कषित गरेछ ।

यो कस्को मुर्ति हो ? मैले पनि उनलाई बताए । जनआन्दोलन अघी यहाँ राजा बिरेन्द्रको शालिक थियो । अहिले लखन थापाको । उनलाई लखन थापा बारे थाहा रहेनछ । नेपालको पहिला सहिद । मैले यतिमात्र भने । अरु मलाई पनि थाह थिएन ।

लुम्बिनी अञ्चलको मुटु, रुपन्देही जिल्लाको ढुकढुकी मात्र हैन वुटवल । नेपालको महत्वपूर्ण औद्योगिक क्षेत्र पनि । लुम्बिनी, तानसेन नजिकको व्यस्त बजार । त्यसैले पनि त्यहाँ जाने पर्यटकको बिश्राम स्थल पनि हो वुटवल । ऐतिहासिक वुटवलमा पुगेर तिनाउ खोलामा रमाउनेहरुलाई सानो नेपालको झझल्को दिन पछि पर्दैन वुटवल । सुष्मा पनि यसमै सहमत भईन । तराई, पहाड मिलेर बनेको त छदै छ वुटवल । हिमालको आनन्द पनि लिन पाइने हुँदा उनको मन आनन्दित थियो । यात्राकै क्रममा धेरै फोटोहरु खिँचियो । चाहे त्यो सिद्धबाबाको मन्दिर होस या फुलबारी अथवा हिलपार्कमा किन नहोस । तर मलाई एउटा अफसोस भने रहिरहयो, मेरो क्यामरामा सुष्मा कतै थिईनन । नेपाल भित्रको सानो नेपाल वुटवल घुम्न पाए एकपटक फेरी उनीसँग नै भने फोटो अबश्य खिच्ने छु । फेरी प्रदीपलाई सम्झन्छु । मेरो रासी कन्या बताउँदा उसले एकपटक भनेको थियो “कन्या रासी हुनेले प्रेममा सधै आफ्नो बिपरीत लिंगीबाटै प्रस्ताव आओस् भन्ने सोच्छन् । त्यसैले उसको जीवनमा हजारौँ ट्रेनहरु त्यसैगरी मिस हुन्छन् ।” सायद मलाई त्यसै भएको हो ।

समयले खोजेको सपना

केही समयअघि एकजना आफन्त काकाको छोरा जन्मियो । उनको यो पहिलो सन्तान थियो । आफ्नो भाइलाई इञ्जिनियर पढाइराखेका उनले आफ्नो छोरालाई मेडिकल क्षेत्रमा लैजाने सपना आफन्तहरुमाझ बाँड्दै हुनुहुन्थ्यो । त्यहाँबाट कोठामा फर्कँदा साँगै प्लसटु सकेको साथीको यसैबर्ष मेडिकलमा नाम निस्केको अवसरमा खुसी बाँड्दै मकहाँ आएको थियो । जस्तोकी उसको जीवनले पनि अब निश्चिन्त बाटो समातिसकेको छ । कलेजमा पुग्छु, एमएस्सी सकेका दाजुहरुले आफ्नो जीवनको मिसन अमेरिका र युरोप सजाउन थालिसकेका छन् । अनलाइनमा पुराना साथीहरु भेट्छु, अमेरिका र अस्ट्रेलियाबाट आफ्ना कमाइका फेरहिस्त सुनाउँदै हुन्छन् । सबैसँग आफूलाई तुलना गर्छु, मेरो भविष्य पनि कतै उनीहरुकै पंक्तिमा थपिने त होइन । तर कताकता आफ्ना ब्यक्तिगत धरातलबाट केही माथि उठेर सोच्छु, के देशका यस्ता सक्षम जनशक्ति सबै आफ्ना ब्यक्तिगत सुखसयलमै ध्यान लगाउने हो भने यो घायल देशलाई उपचार कसले गर्ने । गिरिजाप्रसाद, माधवकुमारका असफलतालाई कारण देखाएर नयाँ नेपाल बनाउन लम्केका प्रचण्ड पनि राजनीतिबाट हारको संकेत दिँदैछन् । यसले एउटा स्पष्ट संकेत दिन्छ, अब देश पुरानै पुस्ता र शैलीबाट चल्नेवाला कदापि छैन ।


अक्सर अभिभावकका सपना आफ्ना सन्तान इञ्जिनियरिङ या मेडिकल सक्दैमा ठूला धनरासी कमाउनकै लागि विदेश पलायन गराउने हुन्छ । जसले देशका लागि आवश्यक सक्षम जनशक्तिको संकट त हुन्छ नै, साथै देशको बागडोर समाल्नुपर्ने नागरीकहरु केवल आफ्नो ब्यक्तिगत प्रगतिमै रमाउँदा देश दिनानुदिन अद्योगतितर्फ उन्मुख छ । आफ्ना सन्तानको उज्जवल भविष्य निर्माणका लागि वहाँहरुका उक्त सपना एउटा जिम्मेवार अभिभावकका कुशल सपनाजस्ता लागेपनि घायल देशका लागि आवश्यक राजनेता उत्पादनमा आफ्ना सन्तानलाई लैजान नखोज्नु एउटा सच्चा नागरीकको गैरजिम्मेवारीपन हो । कोलोम्बो प्लान अन्तरगत छात्रवृति पाएर बिदेश गएर इञ्जिनियरिङ र एमबिबिएस् गर्ने एउटा ठूलो जमातमध्ये अतिकम मात्र स्वदेश फर्कन्छन् । उनीहरुजस्ता सवल जनशक्ति आफ्ना देश भित्र्याउन पश्चिमा मुलुकहरुले हदैसम्मका लचकता देखाउँछन् । देशभित्रैबाट राम्ररी एमएस्सी गर्ने बिद्यार्थीहरु उनीहरुकै लागि रिसर्चमा जीवन बिताउँछन् । बिदेश जाने बिद्यार्थीहरुको क्रम बर्षेनी दोब्रभन्दा बढी भइराखेको छ । शिक्षा मन्त्रालयका अनुसार २००८ मा मात्रै २१०३५ बिद्यार्थीले बिदेश अध्ययनको लागि नो अब्जेक्सन लेटर लिएका थिए । जसका लागि मात्र उनीहरुले ६४ करोड रकम भिसा आवेदनका लागि मात्र खर्चेका थिए । भर्खरै प्रकाशित तथ्याङ्कहरुलाई आधार मान्ने हो भने पनि झण्डै २० अर्ब रुपैया अध्ययनकै नाममा बिदेशिएको छ । सबाल बिदेशिएको पिडा भन्दा पनि राज्यले त्यसबाट पाएको उपलब्धि तर्फ केन्द्रित हुनपर्छ । सिप र ज्ञान आर्जन गर्न परदेश लाग्नुुलाई नै अनुचित ठान्न त सकिदैन तर त्यहाँबाट फर्केर राष्ट्रको लागी कती उपयोगि भयो गम्भिर बिचार्ने बिषय बनेको छ । यही गतिमा बिद्यार्थीहरु बिदेशिने हो भने देश कसरी देशले ऐतिहासिक फड्को मार्न सक्छ त । गणतान्त्रिक नेपालको सरकारले नयाँ नेपाल निर्माण गर्ने क्रममा युवा बिद्यार्थीहरुलाई देशभित्रै राखेर प्राविधिक एवं वैज्ञानिक शिक्षा दिने नीति पहिले नै सार्वजनिक गर्नुुप¥थ्यो । देश जतिनै राजनीतिक रुपमा सवल भएपनि दक्ष युवा जनशक्तिको अभावमा ठूलै बिकास गर्छु भन्नु दिवास्वप्न मात्र हो । देशमा रहने मध्यम खाले जनशक्तिले देशलाई समयको माग अनुसार हाँक्न नसक्दा हामी सदै अन्योल र अनिर्णयका बन्दी बनेका हौँ ।

कलेजका क्यान्टिनमा हामी केही साथीहरु दिनहुँ देशबारे आफ्ना कुराकानिलाई केन्द्रीत राख्छौँ । उनीहरुका कुरा सुन्दा लाग्छ, ति बिद्यार्थीका देशप्रति केही गर्ने तिब्र इच्छा हुँदाहुँदै पनि राज्यले उनीहरुलाई सदुपयोग गर्न सकिरहेको छैन । साथीहरु भन्नेगर्छन् राम्रा बिद्यार्थीलाई बिदेश पठाएर होइन, देशभित्रै प्राविधिक क्षेत्रमा लगाएर उनीहरुबाटै नयाँ नेपालको सिलन्यास गर्नुपर्छ । देशभित्रै अझ केही राम्रा इञ्जिनियरिङ कलेजहरु ख्ुालुन्, जसबाट निस्कने जनशक्तिलाई देशका ग्रामिण बस्तीसम्म लैजान सकियोस् । त्यहाँ उनीहरुलाई नमूना बस्ती बनाउँन सिकाइयोस्, जलबिद्युतमा धेरै बाहिरी ऋण थुपारेर मात्र होइन, स्थानिय लघुबित्त प्रयोग गरेर लघु जलबिद्युल आयोजनाहरु निर्माण गरियुन् । प्राविधिक बिषय नै पढ्ने बिद्यार्थीलाई पनि कम्तिमा देशको अवस्था झल्कने किसिमका केही राजनीतिक चेतनाले भरिएको कम्तिमा एउटा बिषय राखियोस् ।

राज्यले केहि गरेन भनेर आफ्नो दायित्व बाट पन्छिन खोज्नु पनि युवा धर्म भित्र पर्दैन । राज्यले के दियो भन्ने भन्दा पनि राज्यलाई के दिन सकियो भन्ने तर्फ बिचार पु्याउनु उचित हुन सक्छ । म्याग्दीमा ईन्टरनेट चलाउने महाबिर पुनबाट पाठ सिक्दै सबै युवा महाबिर बन्न सके राज्यको मुख ताकिरहनु पनि पर्र्दैैन ।

देशमा ऐतिहासिक परिवर्तन भएको छ । सबैमा नयाँ नेपालको सपना सजिएको छ । राष्ट्र निर्माणका लागि जनता इतिहासमै सबैभन्दा बढी उत्साहित छन् । यो बेला भनेको उनीहरुको उत्साहको अधिकतम प्रयोग गरी राष्ट्र निर्माण गर्ने बेला हो । सधै राजनीतिक नेतृत्वलाई दोष दिएर मात्रै सच्चा राष्ट्रवादी बन्न सकिन्न । आम नेपालीमा रहेको उत्साह सेलाउन नपाउँदै राजनीतिक नेतृत्व आर्थिक र भौतिक बिकासका लागि केन्द्रीत हुनुपर्छ । दलिय राजनीतिबाट माथि उठेर राष्ट्रबिकासका लागि कुशल नेतृत्व क्षमता देखाउनु राष्ट्रिय राजनीतिको आवश्यकता हो भने अर्कोतर्फ यो राजनीतिक पुस्ता असफल भए अर्को बिकल्प तयारी अवस्थामा राख्नुपर्दछ । अब हरेक अभिभावक आफ्ना सन्तान फगल डाक्टर, इञ्जिजियर भएको मात्र होइन, कुशल राजनेता भएको हेर्ने सपना संगाल्न थाल्न सक्नुपर्दछ । राजनीतिलाई फोहोरी खेल सम्झिने परिभाषा अब बदल्नुपर्दछ । यसका लागि आजैबाट पाइला चाल्न थाल्नुपर्दछ । हरेक अभिभावकहरुले आफ्ना सन्तानमा सानैदेखि नेतृत्व क्षमता बिकासका लागि पहल गर्न थाल्नुपर्दछ । उनीहरुमा राष्ट्रपछि मात्र ब्यक्ति हो भन्ने भावना जागृत गराउन सक्नुनर्दछ । बिद्यालय, कलेजहरु बिद्यार्थीको लागि मात्र बिदेश पलायनको सर्टिफिकेट दिनेभन्दा राष्ट्रनिर्माणको महायज्ञमा रमाउन सक्ने वातावरण दिन सक्नुपर्दछ । शिक्षकहरु कक्षामा छिर्दा म कम्तिमा एउटा असल नागरिक बनाउन जाँदैछु भन्ने हेक्का राख्नुपर्दछ । शैक्षिक संस्थाको सफलता उसले राष्ट्रबिकासका लागि उत्पादन गरेका जनशक्तिको आधारमा मापन गरिनुपर्दछ । अबको संसार हाँक्ने भनेका युवापुस्ता नै हुन् भन्ने कुराका प्रतिनिधि पात्र बाराक ओबामा हुन् । उनको कुशलता र क्षमता हेर्न त बाँकी नै छ । यद्यपि संकटमा नआत्तिने र सहजतामा नभुल्ने त्यस्ता धेरै ओबामा नेपालले पनि खोजिराखेको छ । देशले यो बुझ्नु जरुरी छ कि देश बिकासमा खपत हुनुपर्ने ठूला युवा जनशक्तिको क्षतिपुर्ति उनीहरुबाट प्राप्त हुने रेमिटेन्सले कदापि दिन सक्दैन ।

orginally published on nagarik daily

saath saath

with Dr. Baburam

गरीबलाई मात्र लोडसेडिङ

सुख्खा मौसमको सुरुवात संगै लोडसेडिङ तन्कीने क्रम प्रारम्भ भएको छ । उही पुराना तथ्याङ्क, अनि पुरानै तर्क दिएर पन्छदैछन् सम्बधित निकायहरु । नेपाल बिद्युत प्राधिकरण कहिले, कहा, कती समय बिद्युत काट्ने, हिसाब मिलानमै मात्र ब्यस्त छ । केही समय अघिबाट सुरु साताको ५१ घण्टे लोडसेडिङ माघको सुरुवाती दिनहरुमै दैनिक १२ घण्टा पुग्ने भएको छ । केही दिन अघि नागरिक दैनिकमा प्रकाशीत समाचार अनुसार यो बर्ष पनि दैनिक १५ घण्टासम्म बिद्युत कटौती हुने छ । लोडसेडिङ क(कसलाई हुदैछ त ? गरीबलाईमात्र वा धनीलाई पनि । कि ठृलाबडा ( राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, मन्त्री ) लाई छुट छ ? यि केही गम्भीर सवाल हुन् ।


लोडसेडिङ हाम्रा लागी कुनै नैलो कुरा त रहेन । पछिल्ला बर्षहरुमा केही लामा लोडसेडिङका अनुभवहरुले हामी खारीएका छौ । यही अनुभवहरु प्रष्ट बोल्छन् , गरीबको लोडसेडिङ । हुनेखानेकहाँ इनभर्टरको ब्यवस्ता हुन्छ । कत्तीका घरमा त घरनै उज्यालो बनाउने ब्याट्री छ । चार्ज स्टोरीङ्ग डीभाइस वा जेनरेटरको प्रयोगले बिद्युत कटौतीको पत्तै नपाउने परीवार पनि प्रशस्तै छन् । केही दिन अघिको एउटा समाचार , नेमकीपा अध्यक्षको टोलनै झिलिमिली लोडसेडिङको अवधीमा पनि । कारण थिए हाम्रा राष्ट्रपति । उनी बिजुक्छे निवास के पुगेका थिए टोलनै झिलीमिली हुने मौका पायो । पोहर साल राष्ट्रपति निवास रहेकै कारण धापासीवासी लोडसेडिङको मारबाट टाढा रहन पाए ।


यि यथार्थहरुकै बिच अर्को एउटा अनुभव संगाल्ने अवसर जुट्यो । नवलपरासी जिल्लाको एउटा बिपन्न परीवारमा बास लिदै थिए , पाहुना बनेर । बिद्युत कटौतीको समय । राती दश नबजी बत्ती नबोल्ने । त्यस घरमा १५ बर्षे छोरी थिईन्, एसएलसीको तयारीमा । कुरा अघिल्लो बर्षको हो । १७ दिन पछि सुरु हुदै थियो उनको परीक्षा । राजधानीमा होस्टल, टिउसनले पनि नपुगेर घरमै शिक्षक राखी एसएलसीको तयारी गरेका थुप्रै देखेको थिए । त्यसैले पनि दिउँसो घास काट्न गएकी नानी पनि एसएलसीकै तयारीमा छिन् भन्ने बिश्वाश लागेन । तर रातीमा सधैको लोडसेडिङ । लाग्दथ्यो उनको जीवनको तगारो नै त्यही लोडसेडिङ हो । क्यान्डीलको अभावमा राती पनि पढ्न समस्या रहेछ उनलाई । राष्ट्रपति सवार टोलनै उज्यालो भएको समाचार बजीरहेका बखत ती नानीको झल्झल्ती याद आइरहेको थियो । लोडसेडिङका बेला पनि कम्युटरमा भिडियो गेम खेल्नेहरुकै कारण मैनबत्ती बाल्न पनि नसक्नेहरुको अन्धकार रात लम्बिदै छन् । हुनेखाने र ठृलाबडाकहाँ बत्ती जादाँ खासै असर नपर्ने हुदा पनि सरकारलाई आवश्यक दबाव नपरेको होला । बिद्युत आपुर्ती बढाउने उपायबारे सरकारको चाहीने जति ध्यान पुुगेको छैन । लोडसेडिङ अझै लम्बिएपछि सरकारको देखावटी संबेदनशिलता यस पटक पनि झल्किएला जसको कुनै अर्थ र तुक हुने छैन ।


मानवअधिकार, स्वास्थ्य अवस्था, शैक्षिक स्तर संगै कुनै पनि राष्ट्र, क्षेत्र वा परिवारको बिकासको अवस्था मापनको पछिल्लो सुचक मानिन्छ बिद्युतको खपत । बढी बिद्युत खपतको अर्थ बढी बिकसीत भन्ने बुझ्न थालिएको छ । कम्युटर, टिभी, मोबाईल लगाएतका बिद्युतीय बस्तुको बढी प्रयोगकै कारण बिजुलीको बिल बढ्छ । यस्ता सामाग्रीका प्रयोगले मानिसलाई सुचनादेखी नजिक राख्दछ । पुरै विश्वसंग उसको दुरी केही सेकेण्डमात्रको रहन्छ ।


फेरी यि सबै सामाग्रीमा पहुच हुनेहरु सामान्यतया शैक्षिक रुपमा पनि सबल नै हुन्छन् । आर्थिक आम्दानीका फराकीला स्रोतहरुमा पनि यिनीहरुकै दरीला नजर गड्छन् । सबै महत्वपूर्ण सुचना र ज्ञानहरु देखी साक्षर हुनेहरु नै ठूल्ठूला उपलब्धिका भागीदार बन्न पुग्छन् । तर बिद्युत खपतमा नियन्त्रण गर्दा यि सबै सुविधाहरुबाट बन्चित हुन पुगीन्छ । जसको परिणामको सहज रुपमै अनुमान लगाउन सकिन्छ ।त्यसैले पनि बिकास मापनको सूचक बिद्युत खपतलाई मान्न लागीएको हो ।


विश्वमा सर्वाधिक बिद्युुत खपत गर्ने सुचीमा धनी र बिकसीत भनिएका राष्ट्रहरु नै छन् । २००६ कै तथ्याङ्कलाई आधार मान्ने हो भने पनि आइसल्याण्ड, नर्बे, फिनल्याण्ड, क्यानडा र कतारका नागरिकहरु सर्वाधिक बिद्युुत खपत गर्ने अघिल्लो पाच देशको सुचीमा पर्दछन् । अमेरीका, अस्टे«लिया, सिगांंपुर, जापान लगायतका राष्ट्रका जनताहरु पनि धेरै बिद्युुत खपत गर्ने सुचीको अघिल्लो २५ भित्रै छन् । नेपालको अबस्था भने निकै लाजमर्दो भेटिन्छ । २१८ देशहरु मध्य नेपाल १९६ औ स्थानमा छ । नेपालसंगै चाड, रुवाण्डा, सोमालिया, बुरुण्डी, इथियोपिया लगाएतका गरीब राष्ट्रहरु पुछारमा छन् । आइसल्याण्डका प्रत्यक नागरिकले २००६ मा सरदर ३१,१४७ किलोवाट बिद्युत खपत गरेका थिए भने नर्वेमा २४,०११ किलोवाट । तर नेपालमा भने ७० किलोवाट मात्र । अझ त्यसपछि त झन् २००६ यता बढ्दो लोडसेडिङ, बढ्दोनै रहेको जनसख्याका कारण यो झन् तल झर्ने
निश्चित छ । नेपाल बिकासील देशहरु मध्य पनि तलै छ । पाकिस्तान र भारतको हकमा ४०० किलोवाट भन्दा माथि छ भने माल्दिभ्सको ६०० बढी । नेपालझै जलबिद्युुत उत्पानमा तिब्र क्षमता राख्ने ब्राजिलमा पनि २१०० किलोवाट भन्दा बढी खपत छ । यी तथ्याङ्कहरु प्रष्ट शब्दमा आफै बोल्दछन्, गरिबमात्रको लोडसेडिङ ।


सानै उमेर देखी नै पढ्दै आइयो, जलस्रोतबाट बिद्युुत उत्पादनमा नेपाल तीब्र क्षमता राख्दछ । तर पनि लोडसेडिङबाट मुक्त हुने दिन कहिल्यौ आएन । तर पनि आश मरीसकेको भने छैन । लघु जलविद्युत परियोजना जस्ता साना र सस्ता परियोजना निमार्ण गर्न स्थानीय लगानीकर्तालाई प्रोत्साहन गर्न सके लोडसेडिङको मार बाट छुटकारा मिल्थ्यो कि ?

via nagarik daily dated 23 paush, 2066

जेभियर्समा सेट प्रदर्शनी

सधै राजनीतिक कार्यकर्ता र पत्रकारका राजनीतिक प्रश्नले मात्र घेरिने वरिष्ठ माओवादी नेता डा बाबुराम भट्टराई गत शनिवार सेन्ट जेभियर्स कलेजमा बिद्यार्थीमाझ रहे । कलेजले बर्षेनी आयोजना गर्ने सामाज, वातावरण र प्रविधिका बिद्यार्थीका समूहद्वारा (सेट काउन्सिल) आयोजित ‘सेट’ प्रदर्शनीको १५ औं संस्करण गत शनिवार सम्पन्न भयो ।

सामाजिक बिकास, वातावरण र प्रविधिका भिन्नभिन्नै स्टल राखिएको उक्त प्रदर्शनीमा बिज्ञान प्रविधिका नमूनादेखि समाजमा ब्याप्त बन्द, आङ खस्नेजस्ता सामाजिक समस्यासम्म छलफल भए । ‘अन्यभन्दा सेट एक्जिविसन भिन्न लाग्यो’, त्यही“ भेटिएका बिनायक हेल्थ साइन्स कलेज, काठमाण्डौंका अमिर सुवेदी भन्छन्, ‘बिज्ञान प्रविधिदेखि समाज र चित्रकलासम्मका स्टल एकै ठाउ“मा भेटिनु यसको बिशेषता हो ।’ उनले त्यसो भन्दैगर्दा उनकै पछाडि पयर्टन बर्ष २०११ को प्रबद्र्धन गर्ने उद्देश्यले राखिएको एउटा स्टल थियो । नेपालमा हेर्न र घुम्न लायक स्थानहरुको जानकारी दिइएको उक्त स्टलमा बिद्यार्थीहरु तराई, पहाड र हिमालको झल्को दिनेगरी स्थानीय पोशाकमा सजिएका थिए । नेपाली दौरासुरवाल र ढाका टोपीमा भेटिएका त्यही स्टलका प्रकाश पाण्डे भन्छन्, ‘हाम्रो मुख्य सम्पत्तिको रुपमा रहेका सांस्कृतिक र प्राकृतिक सम्पदा संरक्षणको बोध बिद्यार्थी जीवनबाटै गराउनु जरुरी छ ।’

त्यसो त १० हजार बढिले अवलोकन गरिएको बताइएको उक्त प्रदर्शनीमा बन्द बिरोधी एउटा स्टलमा धेरैको ध्यान खिचिएको थियो । नेपालमा दिनहू“ हुने बन्द, हडतालका बिरुद्ध ऐक्यबद्धता जनाउने उद्देश्यले चेल्सी इन्टरनेशनल एकेडेमी, नया“बानेश्वरका बिद्यार्थीहरुले उक्त स्टलमा हस्ताक्षर अभियान चलाएका थिए । त्यही“ उनीहरुले एक दिनको बन्दले देशलाई पार्ने असरको पर्चा बा“ड्नुका साथै बिरोध प्रदर्शनका अन्य बैकल्पिक उपाय सुझाएका थिए । चर्को लोडसेडिङको मार खेपिरहेका नेपालीहरुलाई बैकल्पिक उर्जा प्रद्र्धदन गर्ने खालका स्टलहरु उत्तिकै थिए । ‘हामीकहा“ उर्जा संचय ठूलो समस्या होइन, हाम्रो समस्या भनेको उर्जाको अर्थहिन अधिकतम खपत हो ।’, सोही स्टल अवलोकनका समय भेटिएका जेभियर्सका भौतिकशास्त्र बिभाग प्रमुख दयानिधि छत्कुलीले भने । उनका अनुसार हामीले सीएफएल चिमजस्ता कम उर्जा खपत गर्ने बस्तुहरु प्रयोग गरेमा लोडसेडिङ आधा नै कम हुन सक्थ्यो । काठमाण्डौंमा बितरण हुने मिनिरल वाटरको गुणस्तर अध्ययन पश्चात निश्किएको निश्कर्ष पनि राखिएको थियो ।

‘कलेजका बिद्यार्थीहरुको स्वयं अग्रशरतामा यसप्रकारको प्रदर्शनी आयोजना हुनु नै ठूलो कुरा हो’, आयोजकमध्येका एक खिमानन्द भट्टराई भन्छन्, ‘यसबाट बिद्यार्थीमा नेतृत्व लिने क्षमतादेखि आफू सम्बन्धित क्षेत्रमा अझ दक्ष बनाउन मद्दत गर्नेछ ।’ अझ सोही प्रदर्शनीको अवसर पारेर देशका कुनै बिद्यत ब्यक्तिलाई निम्त्याएर मन्त्ब्य दिन लगाइनु पनि कार्यक्रमको बिशेषता हो । जहा“ राजनीतिक स्वार्थभन्दा पर उठेर ब्यावसायिक तहमा बहस र छलफल हुन सकोस् । डा भट्टराइले पनि त्यसै गरे । त्यसबखत न त उनले राजनीतिक भाषणबाजी गरे न त कसैको गालीगलौच नै । बरु नया“ नेपाल निर्माणमा कसरी शिक्षित र दक्ष युवाहरु लाग्नुपर्छ भन्नेमा आफ्नो समय खर्चिए ।

प्रदर्शनी आजकल सबैतिर चर्चा हुने जलवायु परिवर्तको कुराबाट अछुतो रहने कुरै भएन । जहा“ हिमालयको हिउ“ पग्लंदा र समुद्री सतह बढ्दा कसरी जनजीवन समस्यामा पर्छ भन्ने डेमो देखाइएको थियो । त्यसो त यसपटकको सेटको नारा नै ‘बेड्स अन फायरः अ कल फर क्लाइमेट जस्टिस्’ रहेको थियो । ‘हामी सेट प्रदर्शनीलाई निरन्तरताको रुपमा मात्र लिएका छैनौं, बरु सामाजिक चेतना र बिज्ञानका दक्षता बोकेका दुई धारका बिद्यार्थीलाई एकै थलोमा समेटेर नया“ नेपाल निर्माणमा सहयोगी बनाउन लागिपरेका छौं ।’, सेटका बिष्णु भण्डारीले भने । रक्तदान, खेलकुद, खानाका स्टल, नाचगान आदी सेटका थप आकर्षण थिए ।

it was orginally published on kantipur daily dated on 4th falgun 2066

बर्थ डे बास

‘ह्याप्पी बर्थ डे टु यु

ह्याप्पी बर्थ डे टु यु मन्जु’

सहभागी सबैले मिठो भाका लगाउदै थिए । बलीरहेका क्यान्डील निभाएपछी मन्जुका हातहरु केक तर्फ लम्बन्छन् । ह्याप्पी बर्थ डे टु यु मन्जु, यस्तै लेखिएको छ केकमा । यसलाई उनले दुई टुव्रmा पारीन् । अनि सुरु भयो केक ख्वाउने कार्यक्रम । मन्जु पालैवालो सबैलाई ख्वाउदै गईन् । सहभागी साथीहरु र इस्टमित्रले उनलाई टिका लगाइदिदै शुभकामना र उपहार दिन थाले ।

२३ वर्ष अघि आजैको दिन मन्जुले धर्ती टेकेकी थिइन् । त्यसैले उनी हर्षउल्लासका साथ जन्मदिन मनाउदै छिन् । पि.के कलेज बागबजारबाट मास्टर्स डिग्री सक्न लागेकी काठमाण्डौ बालाजु बस्ने मन्जु भन्छिन् ‘बर्थ डे मनाउदा बेग्लै आनन्द आउछ । सबैको शुभकामनाले केही गर्यौ भन्ने उत्साह थप्छ । त्यसैले केही बर्ष देखी नियमीत मनाउन थालेकी छु’

सधैको बर्ष बर्थ डेका दिन उनको कार्यसुची प्राय उस्तै हुन्छ । विहानै पशुुुुपतीनाथको मन्दिर । साथीभाई र परीवारसंग रमाईलो अनि साझमा सेलीब्रेसन । आफुुलाई फोन, एसएमएस वा भेटेरै पनि जन्मदिनको शुभकामना दिने सबैलाई निम्ता हुन्छ साझको सेलीब्रेसनमा ।

मन्जुमात्र होईन, पछिल्लो पटक आफ्नो जन्मदिन उत्सवको रुपमा मनाउने जमाथ ठृलै भैसकेको छ । त्यसो त केही वर्ष अघिसम्म मन्जुले पनि कहा मनाउथिन् र आफ्नो जन्मदिन ? ‘ग्लोबलाइजेसनको पछिल्लो प्रभाव हो बर्थ डे सेलीब्रेसन’ उनले थपिन् , ‘वितेको वर्षको समिक्षा गर्दै आउने वर्षमा थप सफलताको लागी शुभकामना लिने हदसम्म सेलीब्रेसन गर्नु राम्रो हो ।’ मन्जु भड्काउलो पाराको सेलीब्रेसनको विपक्षमा छिन् । उनको भड्काउलो परीभाषामा अनावश्यक खर्च, जाड पार्टी र होहल्ला पर्छ । तर साथीभाईसंग रमाइलो गर्न बर्थ डेका दिन दुई तीन हजार खर्चन भने डराउन नहुने उनको तर्क छ ।

अझ मन्जुका दाई बिजय पनि तयारीमा निकै ब्यस्त भेटिए । ‘यो उमेरमा यस्ता सेलीब्रेसनले निकै महत्व राख्छन् । हाम्रो सानै सहयोग र हौसलाले पनि बिशेष अर्थ राख्ने भएकाले बहिनीको जन्मदिनलाइ बिशेष रुपमानै मनाउन प्रोत्साहन गरेको हु’ बिजयले सुनाए । त्यसो त क्यासपियन भ्याली कलेज ललितपरमा अध्यापनरत बिजय आफै पनि बर्थ डे सेलिब्रेट गर्ने मध्य पर्छन् ।

काठमाण्डौ वानेश्वर बस्ने अभिनन्दन अर्यालले पनि आफ्नो २१ औ बर्थ डे मनाए, गएको मंसीर १२ गते । बुवाको जागीरको सिलसिलामा भारतमै जन्मिएको प्रभावले पनि होला उनले सानै देखी आफ्नो बर्थ डे मनाउदै आएका छन् । तर घर अर्घाखाचीमा रहदा भने बेग्लै तवरबाट बर्थ डे सेलीब्रेसन गरेको अनुभव साटे । भन्छन् ‘घरमा पण्डीत बोलाएर पुजा गरिन्थ्यो । ग्रह शान्ती र सत्यनारायणको पाठ लगाएर जन्मोत्सवमा रमाइलो हुन्थ्यो । सबै गाँउलेलाई प्रसादी खान बोलाउदाको आनन्दै बेग्लै । आजकल जस्तो केक काट्ने भन्ने हुदैनथ्यो ।’ फरक शैलीमै भए पनि हरेक बर्षनै बर्थ डे मनाउदै आएको अनुभब संगालेका अभिनन्दनका नजरमा पनि जन्मेको दिन केही रमाइलो गर्नु राम्रो नै हो । राती १२ बजेनै फोन र एसएमएसका बर्षा लाग्छन् रे उनलाई बर्थ डेका दिनमा । ती सबै फोन र एसएमएसलाई बिश्लेषण गर्दै थप्छन् ‘साथीभाई र इस्टमित्र सबैको नजरमा राम्रै रहेछुु झै लाग्छ ।’ अभिनन्दनको बर्थ डे सेलीब्रेसमा पनि मन्जुकै झै झल्को आउथ्यो । उही क्याण्डील निभाउने, केक काट्ने आदी । अक्सर तन्नेरीहरु यस्तै पारामा रमाउछन् आफ्नो जन्मदिनको स्मरणमा ।

नेपालमा जन्मदिन उत्सवकै रुपमा मनाउन कहिले बाट सुरु भयो भन्ने यथेस्ट तथ्य नभएपनि राजा, राणाहरुले धेरै पहिले बाटनै मनाउन थालेको अनुमान गरीन्छ । राजाहरुको जन्मदिनलाई राष्ट्रिय चाडनै मानेर सार्वजनिक बिदा दिने चलन केही वर्ष अघिसंम पनि थियो । तर सामान्य नागरिकले भने बिदेशी टेलिभिजन च्यानलहरुको बढ्दो प्रभावसंगै आधुनिक तवरबाट सेलिब्रेसन गर्न सिनेका हुन् । यद्धपी हुनेखाने र केही बिशेष व्यक्तीहरुले भने परम्परागत पुजापाठ लगाएर जन्मदिन मनाउने गरेको चलन नया होईन । शहरमा बर्थ डे मनाउने चलन पछिल्लो पटक ब्यापकनै भएपनि गाउमा भने अझै पनि यो नैलो र अनावश्यककै रुपमा लिईन्छ । अभिनन्दनको घरमा झै बिदेश घुमेका परिबार र केही हुनेखानेहरुले भने कुनै न कुनै रुपमा गरेको पनि भेटिन्छ । तर आफु जन्मेको दिनको यादनै नहुनेहरु पनि थुप्रै भेटिन्छन् ।

via Hello Shukrabar (Kantipur)

अध्ययनमा अब्बल ब्रजेश

स्काईराईडर ई. बो. स्कुल रत्ननगर–१२, चितवन कक्षा दशका ब्रजेश अर्याल, १५, अध्ययनमा निकै अब्बल छन् । सुब्बाचोक, टाढी स्थीत घरमा

बुवा बसन्त र आमा ईन्दीरा संगै बस्दै आएका उनी पढाईका अलवा अन्य अतिरिक्त कृयाकलापमा पनि शसक्त छन् । घरमा सजाईएका शिल्ड, पदक, प्रमाणपत्र आदी उनका सफलताका साक्षी रुपमा रहेका छन् । ‘अबको युगमा किताबी ज्ञानमात्र पर्याप्त छैन,’ उमेरले खारीएको पाका मान्छेकै शैलीमा ब्रजेश भन्छन्, ‘अबको दुनीयाँमा आफ्नो अलग पहिचान बनाउन सबै क्षेत्रका सवाललाई ख्याल गर्नु पर्दछ ।’


हाजिरीजवाफ प्रतियोगीताका लागी ब्रजेश पुरै चितवनमा कहलीएको नाम हो । कक्षा सातमै पढ्दाका दौरान २०६३ सालमा एकता निकेतन स्कुल बक्कुलरमा आयोजीत क्षेत्रीय मा.वि हाजिरीजवाफ प्रतियोगीतामा प्रथम स्थान हासील गरेर सफलताको इतिहास रच्न सुरु गरेका हुन् उनले । कृषि विकास बैकंले पोहर साल आयोजना गरेको जिल्ला स्तरीय हाजिरीजवाफ प्रतियोगीतामा पनि प्रथम स्थान उनैका नाममा लेखीयो । चितवनमा उनले जितेका यस्ता थुप्रै हाजिरीजवाफ प्रतियोगीता छन् जसको नाम लिईरहेर साध्य नै छैन । संभवत जिल्लामा यस्तो कुनै प्रतीष्ठीत प्रतियोगीता बाँकी रहेन जसमा उनले सफलताको स्वाद चाखेका छैनन् । त्यसैले त भर्खर सम्पन्न हरलिक्स जिनियस नेपालमा चितवनको प्रतिनिधित्व गर्ने मौका उनकै हातमा गयो । त्यहा उनले सेमिफाईनलसम्मको यात्रा पनि तय गरे ।

via Junkiri (Nagarik)dated magh 2, 2066

घरमा सजाइएका ब्रजेशका शिल्ड देखाउदै गर्दा बुवा अमित निकै हर्सीत थिए ।‘अब त म यसका पुरस्कारहरु सम्हाल्नै नसक्ने भएको छु,’

कृषि विकास बैकंमा ट्रेनिङ अफिसर रहेका बुवा अमितले भने, ‘यसको आवश्यकतामा कुनै पनि कमी गरेको छैन र गर्ने पनि छैन ।’ उनको चाहना छोरालाई राष्ट्रिय स्तरकै एक कुशल अर्थ व्यवस्थापक बनाउने रहेछ । ब्रजेशले त्यसमा सहमती जनाएका छन् । ‘देशलाई साच्चै माया गर्ने कुशल अर्थ व्यवस्थापक चाहीएको छ,’ उनी थप्छन्, ‘अर्थशास्त्र मेरो रुचीको विषय समेत भएकाले राष्ट्रलाई यस क्षेत्रमा केही गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास छ ।’

स्थानीय स्तरमा स्थापीत महीला समाजिक कार्यकर्ता, उनकी आमा इन्दीरा दुबैको कुरा सुनेर खुशी भएको देखीन्थ्यो । विद्यालयका लागी थुप्रै पुरस्कार जितेका ब्रजेशसंग शिक्षकहरु निकै सन्तुष्ट छन् । ‘ब्रजेश हाम्रो समेत प्ररणाको स्रोत हो,’ शिक्षक प्रदीप पोखरेलले निसंकोच खुलाए, ‘मैले त उसलाई क्युज मास्टरकै उपमा दिएको छु ।’ साथीहरु माझ पनि ब्रजेश लोकप्रिय छन् । उनी संगै पढ्ने सागर भण्डारीलाई सबैबाट उसले पाएको सम्मान देख्दा पक्कै केही गर्ला भन्ने लागेको छ रे ।

अस्पतालबाट भागेर..............

सन्तान बिग्रीयोस् त कुन बुवाआमा को मनले पो भन्छ र । त्यसमाथी पनि इन्जिनियर बुवा, सबै जानेका बुझेका । कुरा १९६० को दशक तीरको हो । भर्खर टिन एज सुरु हुदै गर्दा साहित्यमा रुची मोडीदै थियो उनको । फुटकर नै भएपनि गीत कविता रच्न थाले । तर यि सबै कुराबाट परीवार कत्ती सन्तुष्ट थिएन । आमाले धेरै सम्झाइन् । उनलाई ठिकै जस्तो पनि लाग्यो । र अन्ततः आमाकै सल्लाह अनुशरण गर्न खोजे पनि । वकील बनाउन भन्दै कानुन पढाइ हुने कलेजमा उनको भर्ना गरीयो । तर मन कसरी थामिन्थ्यो र ? पढाई पनि बिचमै छाडे । कुनै पनि काममा उनलाई सन्तुष्टी मिलेन । उनको आचरणबाट परीवार आजीत थियो । त्यसैले त मेन्टल हस्पीलसम्म लगीए उनी । एक, दुई पटक मात्र होईन तीन–तीन पटक सम्म । जहाँबाट उनी भागे । ब्राजीलमा लेखेर जीवन धान्न सकिन्छ भन्ने कुरामा कत्ती विश्वास थिएन उनको परीवारमा । त्यसमाथी पनि कठोर सैनिक शासन । धेरै साहीत्यकाहरु सरकारी निशानामा पर्थे त्यसताका त्यहाँ । भर्ना भएको वर्ष दिन नपुग्दै कलेज छाडेर घुम्न निस्किए, बिन्दास पारामा ।


त्यही बिन्दास ठिटो पछि पाउँलो कोएल्हो भएर जन्म लियो, विश्व साहीत्यमा । अंग्रजी कत्ती नजानीकनै संसारमा सार्वाधीक विक्री भएको पुस्तकका लेखक भए, पाउँलो । उनी भन्छन्, ‘कुनै पनि मान्छेको सबै भन्दा ठुलो कमजोरीे असम्भव शब्द आफ्नो शब्दकोशमा फेला पार्नु हो ।’ उनको यही आदर्शनै द अलक्यामीस्ट, ईलाभेन मिनेट जस्ता सफल उपन्यासको उत्पत्तीमा सहायक सिद्ध भयो । उनका उपन्यासहरु धेरै इतिहासका निर्माता पनि भए ।

पाउँलोको जन्म संन् १९४७ मा ब्राजीलको जनेएरो शहरमा आर्थीक रुपले सबल परिवारमा भएको थियो । आलकाँचो उमेरमै सबै त्यागेर निस्के पनि केही महीनामै ब्राजील फर्के । अनी सुरु भयो भुमिगत पत्रीका प्रकाशन । सैन्य शासनका कारण खुलेआम पत्रीका प्रकाशन सम्भव थिएन । केही समयका लागी भुमिगत पत्रकार पनि बने उनी । उनले रचेका विभिन्न गीत, कविताहरुले बजार तताउदै गए । आफ्नो व्यवसायीक लेखनको सुरुवात उनले यसैबाट भएको मानेका छन् । लेखेर ज्यान पाल्न सकिन्न भन्ने आफ्नो आमाको सुझावबाट छाएको निराशा क्रमश घट्दै गयो ।

ब्राजीलको मुलधारका दैनिकहरुमा नियमीत लेख रचना छापीदै गए र पछि स्तम्भकार पनि बने । लेखनमा मात्र नभएर नाटक निर्देशनमा पनि कहलीन पुग्यो उनको नाम । निर्देशनको अलवा आफै पनि नाटकको पात्रका रुपमा मञ्चमा निस्कीए । ब्राजीलका सफल नाट्य निर्देशकहरुको सानै सुचीमा पनि उनको नाम भेटीन थाल्यो । सन् १९७४ मा पाउँलो पक्राउ परे, देशको राजनीतिक व्ययस्थालाई कमजोर पार्ने षड्यन्त्र गरेको अभियोगमा । उनका रचनाहरु उत्तरपन्थी भएको र आफ्नो शासनको विरोध गरेको महसुस तत्कालीन सैनिक शासनले गर्यो ।

उनको पुस्तक छाप्ने सपना पुरा भईसकेको थिएन । त्यसको लागी जीवनको अठ्तीसै वर्षसम्म कुर्नु पर्यो । सन् १९८२ पाउँलोको पहिलो उपन्यास हेल आचरीज् प्रकाशीत भएको उनको आधिकारीक वेभसाइटमा उल्लेख छ । हेल आचरीस्ले कुनै पनि चर्चा पाएन । यो प्रकाशन अघिनै बनेको उनको प्रतीष्टा झन् धुमिल्याउने काम मात्र भयो । यसबाट निराश भएका पाउँलो सन् १९८५ ताका तिर्थयात्रामा निस्कीए, उत्तरी पश्चिम स्पेनको शान्तीयागो द कम्पोसीटा तिर । यो नै उनको जीवनको महत्वपूर्ण टर्नीङप्वाइन्ट रहन पुग्यो ।

सन् १९८५ मै प्राक्टीकल म्यानुल अफ भ्याम्प्रिज्म बजारमा आएपनि उनी आफैले यसलाई स्तर हिन् भनी प्रचारमा ल्याउन चाहेनन् । लगत्तै अर्को वर्ष द पिल्ग्रीमेज निकाले । शान्तीयागो द कम्पोसीटा तिर्थयात्राको वर्णन यसमा गरीएको छ । अघिल्लाको तुलनामा सफल नै रहे पनि उनको सपना पुरा गर्नमा खासै योगदान यसले पनि गर्न सकेन । एक अन्तर्वाता (सन् १९८६) मा उनले भनेका छन्, ‘खान, लाउन र मन पराएकी श्रीमती त पाए तर लेखक बन्ने धोको अझै पुरा हुन सकेन ।’ अरु सबै त्यागेर उपन्यास लेखन मात्र लाई आफ्नो उदेश्य बनाएको घोषणा उनले त्यही बेला गरेका थिए ।

द अलक्यामीस्ट उनको सर्वाधिक सफल उपन्यास । द पिल्ग्रीमेज पछिको अर्को वर्ष १९८७ मा प्रकाशीत भएको थियो । सुरुमा ब्राजीलकै एउटा सामान्य प्रकाशन गृहबाट निकाले । नौ सय प्रती छापीयो । प्रकाशन गृहले फेरी छाप्न जरुरी सम्झेन । तर अर्काे वर्ष विर्धा छाप्न अलि ठूलै ठाउँमा पुगेपछि द अलक्यामीस्ट त्यहाँबाट पनि निकालीयो । हेर्दाहेर्दै त्यो वर्ष द अलक्यामीस्ट ब्राजीलको सर्बाधिक बिक्री हुने पुस्तक बन्न पुग्यो । द अलक्यामीस्ट ब्राजीलमा मात्र सिमीत भएन । संसार भर सर्वाधिक बिक्री भएको इतिहास यसैको नाममा लेखीएको छ । आजसम्म ६५ मिलीयन प्रती द अलक्यामीस्ट बिक्री भएको आधिकारीक तथ्याङ्क छ । कुनै पनि जीवीत लेखकको धेरै भाषामा उल्था हुने किताबको रेकर्ड पनि पाउँलोकै नाममा छ । ६७ भाषामा उल्था भएको छ द अलक्यामीस्ट । यसैका लागी जिनियस वर्ड रेकर्डमा उनको पनि नाम लेखीयो । भाग्यको खोजीमा निस्केको एउटा गोठालाको कथा हो यो । अमेरीका, वेलायत, फ्रान्स, ईटाली लगायत तिस भन्दा बढी देशका स्कुल, कलेज, युनिभरसिटीमा विद्यार्थीहरुलाई द अलक्यामीस्ट पढ्न लगाईएको छ ।

द अलक्यामीस्ट पछि आफ्नो सपना पुरा भए झै लाग्यो रे उनलाई । यद्धपी लेखन यात्रा भने रोकीएन । त्यसपछि हरेक वर्ष जसो कृतीहरु निस्कीनै रहे । द फिफ्त माउन्टेन, भेरोनीका डिसाईड्स टु डाई, इलाभेन मिनेट, लाईक द फल्इङ रिबर, द भलकेराईज्, द वुइच अफ प्रोटोबेला, जहीर, द वीनर स्ट्याण्डस् एलोन ं आदी जन्मीए द अलक्यामीस्ट पछि । आजसम्म २६ वटा उनका कृती पुस्तक आकारमा बजारमा निस्कीएका छन् । द पिल्ग्रीमेज र द भलकेराईज् उनको आफ्नै जीवनका घटनामा आधारीत छन् । पाउँलोका एक सय मिलीयन जती किताब बिक्री भएका छन्, १५० देशहरुमा ।

आलोचकहरु पाउँलो कोएल्होलाई कमजोर लेखकको संज्ञा दिन्छन् । लेखक रोबर्टो बोलानोले त उनलाई शब्द भण्डारमा कमजोर भएको आरोप पनि लगाए । उनका भाषा निकै सरल हुन्छन् । उनको ईलाभेन मिनेट्सको धेरै आलोचन भएको छ । वेस्या पात्र मारीयालाई निकै आदर्श देखाईएको छ यसमा । जुन व्यवहारीक जीवनमा सम्भव छैन । तर पाउँलो आफै भने आफ्ना कृतीको निकै वकालत गर्छन् । मारीया वास्तविक पात्रनै भएको उनको दाबी छ । त्यसो त उनले यो उपन्यास वेस्याहरुको भेला गराई लामो अनुसन्धान पछि मात्र लेखेका थिए । पाउँलो अंग्रजी नजान्नेहरुका लागी पनि राम्रो उदाहरण हुन् । आफ्ना सबै कृती आफ्नो स्थानीय भाषामा नै लेखेका थिए उनले ।

पाउँलोको धेरै उपन्यासहरु पर्दामा उतारीएका छन्, चलचित्रको रुपमा । कती चलचित्र पर्दशनको तयारीमा पनि छन् । भेरोनीका डिसाईड्स टु डाई, र द अलक्यामीस्ट उनका पर्दामा आउन लागेका चलचित्र हुन् । धेरै टे.भि च्यानलहरुमा उनको जीवनीको डकुमेन्ट्री प्रसाहरण भएको छ । सन् १९९६ मा उनले एउटा संस्था खोले, आफ्नै नामबाट । आर्थीक रुपले विपन्न बालबालिका, वृद्धको हेरचाह हुन्छ, पाउँलो कोएल्हो ईस्टीटीउटमा । उनका बिक्री पुस्तकबाट निश्चीत लेबी जान्छ त्यहाँ ।

२००७ मा संयुक्त राष्ट्र संघको शान्ती दुत घोषीत हुदाको क्षण आफु जीवनमै सर्वाधीक खुसी भएको उनले बताएका थिए । युरोपियन युनियन वर्ष २००८ को लागी अन्तरसाँस्कृतीक संबाद राजदुत पनि रहे उनी । ब्राजीलीयन एकेडेमी अफ लेटर्स, दोहाँ सेन्टर फर मिडिया फ्रीडम लगायत धेरै संस्थाहरुका उनी बोर्ड सदस्य समेत हुन् । वल्र्ड ईकोनोमीक फोरमले आफ्नो सबैभन्दा प्रतीस्ठीत पुरस्कार क्रिस्टल एवार्डबाट (सन् १९९९) कोएल्होको सम्मान गरेको छ । फ्रान्स सरकारको राष्ट्रीय सम्मानबाट उनी संन् २००० मा सम्मानीथ भएका थिए । वेस्ट ईन्टरनेशनल राईटर (स्पेन, २००८), डिस्टीङ्सन् अफ अनर (डेनमार्क, २००७), द बुडापेस्ट प्राईज (हङ्गेरी, २००५), गोल्डेन फेडेर अवार्ड (जर्मनी, २००५) लगायतका थुप्रै राष्ट्रीय तथा अन्तराष्ट्रीय प्रतीष्ठीत पुरस्कार तथा सम्मान पाएका छन् उनले ।

कास्टनेडा, हेनरी मिलर, विलीयम बेलेक उनी आफैले मनपराएका लेखकहरु हुन् । अर्को विशेषता छ उनको, धर्ममा खुब विश्वास गर्छन् । कुनै दिन सेतो प्वाख देखे भने, नयाँ किताब लेख्न सुरु त्यही बाट गर्छन् । उनी भन्छन्, ‘ सेतो प्वाख भगवानले मलाई नयाँ सुरु गर भन्ने सन्देश दिन पठाएका हुन् झै लाग्छ ।’

यसरी मेन्टल हस्पीटल देखी विश्व प्रसिद्ध लेखकसम्मको यात्रा तय गरे पाउँलोले । कष्टकर जेल जीवन पनि पर्यो उनको भागमा । आफ्नो परीवारलाई पनि गलत ठान्दैनन्, भन्छन्, ‘मेरो असामान्य व्यवहारबाट आजीत भएर सुधारको लागी मेन्टल हस्पील लगीएको थियो, मेरो भावनामा चोट पुर्याउन होईन ।’ निकै सरल भाषामा जीवनका यथार्थ कुरालाई प्रस्तुत गर्ने शैलीकै कारण आज साच्चिकै लेखक बन्न सके । वातावरण मात्र पनि सबै कुरा होईन, काम प्रतीको लगान सफलताका मुख्य सिढी हुन् भन्ने उनको जीवनबाट बुझ्न सकिन्छ ।

The original piece of this article was published on the AAKSHER suppliment of Nagarik Daily on 16th magh, 2066.